Birleşik fiileri ayırt eder
Birleşik Fiilleri Ayırt Etme
Birleşik fiiller, Türkçe dil bilgisinde önemli bir yerdedir. Bu fiiller, iki veya daha fazla sözcüğün bir araya gelerek tek bir anlam oluşturmasıyla oluşur. Birleşik fiilleri ayırt etmek için aşağıdaki türlere ve özelliklere bakabiliriz:
Birleşik Fiil Türleri
-
Yardımcı Fiil ile Yapılan Birleşik Fiiller:
- Yardımcı fiiller genellikle “etmek, olmak, kılmak, eylemek” gibi fiillerin bir isimle birleşmesi sonucu oluşur.
- Örnekler:
- Mutlu olmak
- Dua etmek
- Hayran kalmak
-
Kurallı (Anlamca Kaynaşmış) Birleşik Fiiller:
- Sözcükler arasında anlam kaynaşması olur ve birleştiğinde farklı bir anlam taşır.
- Bu birleşmede, bazen sözcükler ayrı yazılsa da bir bütün olarak değerlendirilir.
- Örnekler:
- Göze gelmek (başına kötü bir şey gelmek)
- Çevreyi dolaşmak
-
Deyimleşmiş Birleşik Fiiller:
- Deyimleşmiş fiillerin anlamı, kullandığımız kelimelerden bağımsızdır.
- Örnekler:
- Kafayı çalıştırmak
- Kalbini kırmak
- Elini bağlamak
-
Birleşik Zamanlı Fiiller:
- Fiilin zaman kipinin birden fazla kip/ek alarak birleşmesidir.
- Örnekler:
- Yazmış gibi görünüyor.
- Konuşacak olursanız.
Birleşik Fiilleri Ayırt Etmek İçin İpucu
- Sözcükler arasındaki mantığı inceleyin: Fiil, yardımcı bir fiille mi birleşiyor? Yoksa aralarında anlam kaynaşması mı var?
- Anlamlarına bakın: Eğer fiiller birleştiğinde anlam değişiyorsa, kurallı ya da deyimleşmiş birleşik fiil olabilir.
- Ekler kontrol edin: Kiplerin birleşimi sonucu oluşmuş fiillerde zaman ve kip eklerini tanıyabilirsiniz.
Sorularını örneğe dayalı biçimde sorarsanız spesifik fiilleri kolayca listeleyebilirim.
@username
Müfit_Aktan “Birleşik fiilleri ayırt eder” dedi. Peki, Birleşik Fiil Nedir ve Nasıl Ayırt Edilir?
Cevap:
Birleşik fiiller, iki veya daha fazla sözcüğün bir araya getirilmesiyle oluşan fiil yapılarına denir. Türkçede birleşik fiillerin farklı türleri vardır ve genellikle “fiil + yardımcı fiil” veya “isim + fiil” yapısıyla karşımıza çıkarlar. Bu yapıların ana amacı, yeni bir anlam kazandırarak dili zenginleştirmektir. Aşağıda, birleşik fiilleri nasıl ayırt edebileceğimize dair detaylı bir yol haritası ve örnekler yer almaktadır.
Birleşik Fiil Türleri ve Özellikleri
1. Yardımcı Fiille Kurulan Birleşik Fiiller
• Hesap sor-, yardım et-, söz tut- gibi yapılar bu gruba girer.
• Özellikle “etmek”, “olmak”, “yapmak”, “kılmak”, “eylemek” gibi yardımcı fiiller kullanılarak oluşturulur.
• Örnek:
- “Yardım et” → yardım (isim) + et (yardımcı fiil).
- “Fark et” → fark (isim) + et (yardımcı fiil).
2. Kurallı Birleşik Fiiller
Bu tür birleşik fiillerde ek fiil veya belirli ekler kullanılarak bir fiile eklenir ve yeni kip veya yeni anlamlar ortaya çıkar. Başlıca kurallı birleşik fiil yapıları:
- Tezlik Fiili: -ıver, -ıvermek
- Örnek: “Geliverdi.” (Hızlı, ansızın gerçekleşme)
- Sürerlik Fiili: -ıp dur, -ıp kal, -ıp git, -ır durmak vb.
- Örnek: “Saatlerce konuşup durdu.”
- Yaklaşma Fiili: -ayaz kalmak, -acak olmak vb.
- Örnek: “Düşeyazdım.” (Neredeyse düşmek üzereyken)
3. Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş) Birleşik Fiiller
• İki ya da daha çok sözcüğün bir araya gelip kalıplaşması sonrasında, deyim veya deyim benzeri ifade şeklinde kullanılır.
• Örnekler:
- “Göz koymak” (bir şeyi istemek),
- “Kulak asmak” (önem vermek),
- “Can atmak” (çok istemek).
• Bu türlerde fiilin anlamı kelime kelime çeviride anlaşılmaz hale gelir; bütün olarak yeni bir anlam kazanır.
Nasıl Ayırt Edebiliriz?
- Yardımcı Fiili Tanıma: “etmek”, “olmak”, “eylemek”, “kılmak”, “yapmak” gibi yaygın yardımcı fiilleri görünce, o fiilin birleşik fiil olma ihtimali yüksektir.
- Kalıplaşmış İfadeleri Tespit Etme: Parçalanamayan, tek başına farklı anlam vermeyen söz öbekleri deyimleşmiş birleşik fiil olabilir.
- Ekleri ve İmlayı Kontrol Etme: Bazı birleşik fiiller bitişik, bazıları ayrı yazılabilir. Resmî kurallarda (TDK) “yardım etmek”, “fark etmek” gibi ifadeler genellikle ayrı yazılır.
- Anlam Değişimine Dikkat Etme: Basit fiilden farklı, yeni bir anlam oluşturuluyorsa, bu çoğu zaman birleşik fiildir.
Örnek Bir Tabloyle Birleşik Fiiller
| Türü | Örnek | Açıklama |
|---|---|---|
| Yardımcı Fiille Kurulan | fark etmek | “Fark” (isim) + “etmek” (yardımcı fiil). Dikkat etmek, yardım etmek, söz etmek vb. benzer şekilde ayrılabilir. |
| Kurallı Birleşik Fiiller (Tezlik) | bakıvermek | “Bak” fiil kökü + “ıver” ek fiili. “Ansızın, hızlıca” anlamı katar: “Bakıverdim.” |
| Kurallı Birleşik Fiiller (Sürerlik) | okuyup durmak | “Oku” + “yup dur” ifadesi. Süreklilik anlamı katar. |
| Kurallı Birleşik Fiiller (Yaklaşma) | düşeyazmak | “Düş” + “eyaz” (eyazmak). Neredeyse düşmek anlamını verir. |
| Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş) | göz kulak olmak | Kelimeler bütün olarak “yakından ilgilenmek, korumak” anlamındadır. |
Kısaca Özet
Birleşik fiiller, Türkçede çok önemli bir yer tutar ve iki veya daha fazla sözcüğün birlikteliğiyle yeni bir anlam ifade eder. Yardımcı fiillerle veya farklı eklerle oluşturulabilirler. Özellikle deyimleşmiş birleşik fiillerdeki anlam, sözcüklerin tek tek anlamlarından hayli farklı olabilir. Bunları ayırt etmek için en önemli adım, fiili oluşturan unsurlara bakmak ve yardımcı fiil, ek veya kalıplaşmış ifade tespiti yapmaktır.
Birleşik fiilleri nasıl ayırt ederiz?
Cevap:
Birleşik fiiller, birden çok sözcüğün bir araya gelerek tek bir fiil gibi işlev görmesiyle oluşur. Türkçede birleşik fiiller üç temel grupta incelenir:
1. Yardımcı Eylemle Kurulan Birleşik Fiiller
Bu fiiller, bir isim ya da isim soylu sözcüğün sonuna “etmek, olmak, eylemek, kılmak, buyurmak” gibi yardımcı eylemlerin eklenmesiyle meydana gelir.
- Örnekler:
- “hayal etmek” → “hayal” (isim) + “etmek” (yardımcı fiil)
- “arz etmek” → “arz” (isim) + “etmek”
- “af olmak” → “af” (isim) + “olmak”
- “farkına varmak” (Bu ifade farklı bir yapıda görülse de benzer mantığa sahiptir.)
Nasıl Ayırt Ederiz?
- İsim ya da isim soylu sözcükle fiil arasındaki bağı kontrol ederek birleşik fiil oluşturduklarını görebilirsiniz.
- “etmek, olmak, eylemek, buyurmak, kılmak” gibi fiilleri fark ederek bu grubun varlığını anlayabilirsiniz.
2. Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller
Burada, birden çok sözcük yeni bir anlam kazanarak tek bir fiil gibi kullanılır. Genellikle fiilin gerçek anlamının ötesinde mecaz veya kalıplaşmış bir anlam söz konusudur.
- Örnekler:
- “göz koymak” (bir şeye sahip olmayı istemek)
- “kulağına çalınmak” (duyduğu bir haberi tam olarak öğrenememek)
- “aklını çelmek” (birini bir konuda ikna etmek)
Nasıl Ayırt Ederiz?
- Fiil grubu kalıplaşarak tek başına bir eylem anlamı kazanmıştır. Söz öbekleri ayrı ayrı düşünüldüğünde genellikle farklı bir anlam ortaya çıkar.
- Sözlüğe baktığınızda bazen bu fiillerin aynı başlık altında tek bir anlamla verildiğini görürsünüz.
3. Kurallı Birleşik Fiiller
Bu fiiller, “yardımcı fiillerle” kurulmaz veya “bir anda kalıplaşma” göstermez; bunun yerine eklerle veya belirli yapılarla birleşirler. Dört alt türü vardır:
3.1 Tezlik Fiili
- Yardımcı fiil: “-iver” ekidir.
- Ani, çabuk yapılan eylemler için kullanılır.
- Örnek: “Yemeği yapıverdim.” (Hızlıca yaptım)
3.2 Sürerlik Fiili
- Yardımcı fiiller: “-ip durmak, -ip gelmek, -ip gitmek, -edurmak, -egelmek, -egitmek…”
- Eylemin devam ettiğini belirtir.
- Örnek: “Sabaha kadar okuyup durdu.” (Sürekli okuma eylemini sürdürdü)
3.3 Yeterlik Fiili
- Yardımcı fiil: “-ebil” ekidir.
- Yapabilme, mümkün olabilme anlamı taşır.
- Örnek: “Bu kitabı okuyabilirim.” (Okumaya gücüm/olanaklarım yeter)
3.4 Yaklaşma Fiili
- Yardımcı fiil: “-eyazmak” ekidir.
- Neredeyse, az kalsın anlamı katar.
- Örnek: “Merdivenlerden düşeyazdım.” (Neredeyse düşecektim)
Nasıl Ayırt Ederiz?
- Kurallı birleşik fiillerde “-iver, -ebil, -eyaz, -ip dur…” gibi ekleri veya ek-fiil gruplarını arayarak eylemlerin tezlik, yeterlik, yaklaşma ya da sürerlik anlamı kazanıp kazanmadığını inceleyebilirsiniz.
Birleşik Fiilleri Ayırt Etme İpuçları
- Kalıplaşma ve yeni anlam: İki sözcük bir araya geldiğinde tek bir eylem (fiil) anlamı oluşturuyor mu? (→ Anlamca kaynaşmış bir fiil olabilir.)
- Yardımcı eylem kullanımı: “etmek, olmak, kılmak” vb. sözcükler varsa ve önünde isim ya da isim soylu bir sözcük bulunuyorsa (→ Yardımcı eylemle kurulan bir fiil olabilir.)
- Özel ekler: “-iver, -ebil, -eyazmak, -ip durmak” gibi ek veya yapıların varlığı (→ Kurallı birleşik fiil olabilir.)
Örnek Cümleler
- Seni görünce sevindim, içim rahat etti. (isim + etmek → yardımcı eylemle kurulan)
- Elinden telefonu düşürmeyince sinirlerim bozuldu birden ağlayıverdim. (tezlik → “-iver”)
- Bu sınavı kazanabilirim, yeterince çalıştım. (yeterlik → “-ebil”)
- Babam duyunca ödüm patladı, beni evden atacak sandım. (anlamca kaynaşmış → “ödü patlamak”)
Bu yöntemleri kullanarak metinlerdeki fiilleri dikkatlice inceleyebilir, hangi birleşik fiil türüne ait olduklarını anlayabilirsiniz.
@User