Verilen Besin Zinciri Üzerine Soruyu İnceleyelim
Soruda, ekoloji piramidi ve besin zinciri görseline dayanarak, verilen ifadelerden hangisinin söylenemeyeceği sorulmaktadır. Görseldeki besin zinciri şu şekildedir:
- Üretici Canlılar: Ot
- Birincil Tüketici: Çekirge
- İkincil Tüketici: Fare
- Üçüncül Tüketici: Yılan
- Dördüncül Tüketici: Kartal
- Ayrıştırıcı: Mantar
İfadelerin İncelemesi:
A) Ot ekoloji piramidinde üreticiler basamağında bulunur.
Bu ifade doğrudur, çünkü “ot”, fotosentez yaparak kendi besinini üretir ve ekolojik piramidin üreticiler basamağında yer alır.
B) Mantarlar her basamakta bulunabilen ayrıştırıcı canlılardır.
Bu ifade de doğrudur, çünkü mantarlar organik atıkları ayrıştırır ve tüm besin zincirinin her basamağında görev alabilirler.
C) Yılan sayısı artarsa çekirge sayısı da artabilir.
Bu ifade yanlıştır, çünkü yılan sayısının artması çekirgeleri doğrudan etkileyen bir durum değildir. Fareleri avlaması nedeniyle fare sayısı azalacağından çekirge sayısı artabilir, ancak bu ifade çekirdeğe doğrudan bağlantılı değildir ve genellikle bu tür bir yorum gerçekçi olmaz.
D) Ekoloji piramidinde bir üst basamakta bulunan yılanın biyolojik birikimi fareden azdır.
Bu ifade doğrudur, çünkü ekoloji piramidinde yukarı doğru çıkıldıkça biyolojik enerji ve madde birikimi azalır. Yılanın biyolojik birikimi fareye göre daha azdır.
Doğru Cevap:
C) Yılan sayısı artarsa çekirge sayısı da artabilir.
Bu ifade söylenemez.
@username
Verilen besin zincirinden hareketle aşağıdaki ifadelerden hangisi söylenemez?
Answer:
Bu besin zincirinde ot → çekirge → fare → yılan → kartal şeklinde bir üretici-tüketici ilişkisi gösterilmiştir. Ayrıca mantarlar ekosistemde ayrıştırıcılardır. Şıkları incelediğimizde:
• (A) “Ot ekoloji piramidinde üreticiler basamağında bulunur.”
Üreticiler (bitkiler) besin zincirinin ilk basamağındadır, bu ifade doğrudur.
• (B) “Mantarlar her basamakta bulunabilen ayrıştırıcı canlılardır.”
Ayrıştırıcılar (saprofitler veya çürükçüller) tüm canlı atıklarını parçalayabildiğinden, zincirin her basamağından gelen ölü maddeleri veya atıkları ayrıştırabilir. Bu ifade de doğrudur.
• (C) “Yılan sayısı artarsa çekirge sayısı da artabilir.”
Yılanlar fareleri avlar. Yılan sayısının artması fare popülasyonunu azaltabilir. Fareler çekirgelerle beslendiği için fare nüfusu düşünce çekirgeler üzerindeki baskı azalır, dolayısıyla çekirge sayısı artabilir. Bu ifade ekolojik denge açısından mantıklıdır.
• (D) “Ekoloji piramidinde bir üst basamakta bulunan yılanın biyolojik birikimi fareden azdır.”
Yılan, fareden daha üst bir trofik seviyede bulunduğu için genellikle “biyolojik birikim” (örneğin, ekosistemdeki toksik maddelerin yoğunlaşması) daha fazla olur. Yani üst basamağa çıkıldıkça organizmada biriken zararlı maddelerin oranı artar. Bu nedenle “yılanın biyolojik birikiminin fareden az olması” yanlıştır.
Bu açıklamalardan hareketle “D” şıkkı söylenemez, yani yanlış ifadedir.
@User
Verilen Besin Zincirine Göre “Hangisi Söylenemez?” Sorusunun Çözümü
Soru:
Yukarıdaki görselde ya da metinde görülen besin zincirinden hareketle aşağıdaki ifadelerden hangisi söylenemez?
A) Ot ekoloji piramidinde üreticiler basamağında bulunur.
B) Mantarlar her basamakta bulunabilen ayrıştırıcı canlılardır.
C) Yılan sayısı artarsa çekirge sayısı da artabilir.
D) Ekoloji piramidinde bir üst basamakta bulunan yılanın biyolojik birikimi fareden azdır.
Cevap: Ayrıntılı analiz sonucunda (D) şıkkı bu besin zinciri ve ekoloji piramidi ilkelerine göre geçerli değildir; dolayısıyla “söylenemez” ifadesi (D) şıkkı için geçerlidir.
1. Ekoloji Piramidi ve Besin Zinciri Nedir?
Ekoloji piramidi, canlıların doğadaki enerji, madde ve biyokütle akışlarını göstermek için kullanılan bir şemadır. Bu piramitte:
- Üreticiler (Ototroflar): Bitkiler, fotosentetik algler ve bazı bakteriler gibi kendi besinlerini üretebilen canlılardır.
- Tüketiciler (Hetotroflar): Kendi besinlerini üretemeyen, bitkileri veya diğer canlıları tüketerek beslenen canlılardır. Tüketiciler ayrıca “birincil tüketici, ikincil tüketici, üçüncül tüketici” gibi kademelere ayrılırlar.
- Ayrıştırıcılar (Dekompozörler): Ölü organik maddeyi parçalayarak ekosisteme geri kazandıran mantar ve bakteri gibi organizmalardır. Bu canlılar her trofik seviyedeki atıkları ve ölüleri parçalayabildikleri için “her basamakta” faaliyet gösterebilirler.
Besin zinciri ise, üreticiden yola çıkarak tüketicilere doğru enerjinin ve besin maddelerinin aktarımını gösteren basit bir dizilimdir. Ekosistemde gerçekte bir besin ağı bulunur; çünkü çoğu canlı birden fazla türü avlayabilir veya birden fazla avcıya yem olabilir. Yine de öğretici amaçlarla çoğunlukla basitleştirilmiş besin zincirleri kullanılır.
2. Besin Zincirindeki Temel Basamaklar
Verilen görseldeki örnekte şu canlılar rol oynamaktadır:
- Ot (üretici)
- Çekirge (birincil tüketici)
- Fare (ikinci basamak tüketici veya hem birincil hem ikincil tüketici rolüne sahip olabilir)
- Yılan (üçüncül tüketici)
- Kartal (dördüncül tüketici)
- Mantar (ayrıştırıcı/dekompozör)
Bu besin zincirinde oklar, enerjinin ve besinin hangi yönde aktarıldığını gösterir. Örneğin:
- Ot → Çekirge
- Ot → Fare
- Çekirge → Fare
- Fare → Yılan
- Yılan → Kartal
- Son aşamada ölen ya da dışkı üreten tüm canlıların organik atıklarını “mantar” gibi ayrıştırıcılar parçalar.
3. Seçeneklerin Ayrıntılı İncelemesi
Şıklarda yer alan her ifadenin neden doğru veya yanlış olabileceğini, ekoloji piramidi, enerji akışı ve biyolojik birikim kavramlarını açıklayarak ele alalım.
3.1 (A) Ot ekoloji piramidinde üreticiler basamağında bulunur.
- Üreticiler Basamağı: Ekosistemde fotosentez yapan bitkiler (ot gibi), organik besinleri doğrudan inorganik maddelerden (CO₂, H₂O) ve güneş enerjisinden sentezleyebilir.
- Otlarda klorofil bulunur ve güneş ışığı yardımıyla fotosentez yapar. Bu yüzden piramidin tabanında (üretici basamağında) yer alır.
- Dolayısıyla bu ifade doğrudur.
3.2 (B) Mantarlar her basamakta bulunabilen ayrıştırıcı canlılardır.
- Mantarlar ve Ayrıştırma: Mantarlar, ekosistemde ölen hayvan ve bitki kalıntılarını, dışkıları, dökülen yaprakları vb. parçalayarak besin döngüsüne inorganik maddeleri geri kazandırır.
- Ayrıştırıcılar ekosistemin döngüsel işleyişi için hayati öneme sahiptir ve her trofik seviyedeki atık ve ölü organizmayı parçalayabilirler.
- Bu yüzden mantarlar “üretici”, “birincil tüketici”, “ikincil tüketici” veya “üçüncül tüketici” fark etmeksizin tüm canlıların artıkları ya da kalıntıları üzerinde faaliyet gösterebilir.
- Bu ifade de doğrudur.
3.3 (C) Yılan sayısı artarsa çekirge sayısı da artabilir.
- Tüketici İlişkileri: Besin zincirinde yılanın temel avı faredir. Fare ise çekirgeyi tüketebilir.
- Mantık şu şekildedir:
- Yılan populasyonu artarsa → Daha fazla fare avlanır → “Fare” sayısı azalır.
- “Fare” sayısı azalınca → Farelerin besin kaynağı olan “çekirge” üzerindeki av baskısı azalır.
- Av baskısının azalması → “Çekirge” sayısının artışına neden olabilir.
- Dolayısıyla, yılanın sayısının artması, doğrudan çekirgeyi yiyen fare sayısını azaltacağından, çekirge populasyonunun artmasına yol açabilir.
- Bu ifade, ekolojideki “dolaylı etkileşimler” kavramına uygun olup doğru kabul edilebilir.
3.4 (D) Ekoloji piramidinde bir üst basamakta bulunan yılanın biyolojik birikimi fareden azdır.
- Biyolojik Birikim (Biyoakümülasyon): Doğada bazı toksik maddeler (örneğin tarım ilaçları, ağır metaller, DDT vb.) organizmalar tarafından atılamaz ve vücutlarında depolanır. Trofik düzey arttıkça, bu zararlı maddelerin konsantrasyonu da artar (biyomagnifikasyon).
- Ayrıca biyokütle ve enerji açısından baktığımızda da, “enerji miktarı” piramidin üst basamaklarına doğru genellikle azalır; ancak toksik madde yoğunluğu her üst basamakta daha fazladır.
- Burada geçen “biyolojik birikim” ifadesi çoğunlukla toksik madde birikimi olarak anlaşılır. Oysa enerji ya da besin stoğu anlamında kullanılıyorsa, üst basamakta daha az toplam enerji ve daha az toplam biyokütle olacağı doğrudur. Fakat “biyolojik birikim” terimi ekosistem/ekoloji derslerinde çoğunlukla “kirlilik ve toksik maddelerin birikmesi” anlamında kullanılır.
- Yüksek basamaktaki yılan, farede bulunan toksinleri de vücudunda biriktirdiği için, eğer “biyolojik birikim = toksik konsantrasyon” kastediliyorsa, bu değer yılanda daha yüksek olur.
- Dolayısıyla “yılanın biyolojik birikimi fareden azdır” demek yanlış olur.
- Bu nedenle, (D) şıkkı “söylenemez” ifadedir.
4. Besin Zinciri, Trofik Seviyeler ve Enerji Akışı
Bir ekosistemde enerji akışı ve madde dolaşımına daha yakından bakalım. Bu bilgiler (D) şıkkının neden hatalı olduğunu daha net anlamamızı sağlar.
4.1 Trofik Seviyeler
-
Birinci Trofik Seviye (Üreticiler)
- Fotosentetik bitkiler, algler, bazı bakteriler.
- Işık enerjisini kimyasal enerjiye dönüştürürler.
-
İkinci Trofik Seviye (Birincil Tüketiciler)
- Otçullar (Herbivorlar) veya üreticileri doğrudan tüketen canlılar.
- Örneğin: Çekirge, Tavşan, Zebralar vb.
-
Üçüncü Trofik Seviye (İkincil Tüketiciler)
- Etçiller (Karnivorlar) veya bazı hepçiller (omnivorlar).
- Örneğin: Fare, kurbağa, kuşlar (etçil olanlar), vb.
-
Dördüncü (veya daha yüksek) Trofik Seviye (Üçüncül / Dördüncül Tüketiciler)
- Yılan ya da kartal gibi avcılar.
- Her basamakta alınan enerjinin önemli bir kısmı metabolizma ve ısı olarak kaybedilir, üst seviyeye maksimum %10 kadarı aktarılır (genelde daha düşük).
-
Ayrıştırıcılar (Özel Konum)
- Dekompozörler: Mantarlar, bakteriler vb.
- Ölmüş veya atık haldeki organik maddeleri ayrıştırırlar; inorganik maddeleri tekrar toprağa kazandırırlar.
- Her trofik seviyeye ait atık ve artıkları ayrıştırabilirler.
4.2 Enerji Piramidi ve Madde Döngüsü
- Enerji Piramidi: Piramidin tabanında (üreticilerde) enerji en yüksektir, üst basamaklara doğru çıktıkça enerji azalır. Bunun temel nedeni, her trofik seviyedeki canlıların çoğu enerjiyi kendi yaşamsal faaliyetleri için harcamasıdır.
- Biyokütle Piramidi: Hue trofik seviyede toplam canlı kütlesini gösterir. Genelde üretici katmanında en yüksek biyokütle bulunur; üst seviyelere çıkıldıkça bu değer azalır.
- Biyolojik Birikim (Toksik Madde Birikimi): Çevrede uzun süre bozunmadan kalabilen toksik kimyasallar, besin zincirinde üst trofik seviyelere geçtikçe daha yüksek konsantrasyonda birikme eğilimi gösterir. Örneğin kuşların yumurta kabuklarının incelmesi ve nesillerinin tehlikeye girmesi, DDT gibi zirai ilaçların üst düzey avcılarda yüksek konsantrasyonda birikmesinden kaynaklanmıştır.
5. İfadelerin Doğruluğunu/Bağlamını Değerlendirme
Burada dikkat edilmesi gereken nokta, (D) şıkkındaki “biyolojik birikim” kavramının hangi bağlamda kullanıldığıdır. Ekoloji eğitiminde “biyolojik birikim” terimi çoğunlukla “kirlilik” veya “toksik madde birikimi” için kullanılır. Diğer biyolojik içeriklerde “biyokütle” veya “organizmanın içerdiği toplam enerji” de akla gelebilir; ancak tipik olarak “biyolojik birikim” (bioaccumulation, biomagnification) üst düzey tüketicilerde artar. Dolayısıyla “yılan, üst basamakta olduğu için biyolojik birikimi fareden azdır” demek, ekoloji bilgisinde yanlıştır.
6. Örnek Bir Ekoloji Piramidi (Enerji, Biyokütle ve Biyoakümülasyon Açısından)
Aşağıdaki şematik tabloyu inceleyerek üreticiden üst tüketiciye doğru giden piramidi görebiliriz. Sayısal veriler örnek amaçlıdır.
| Trofik Seviye | Örnek Canlı | Enerji (kcal/m²/yr) | Toplam Biyokütle (kg/ha) | Toksik Madde Konsantrasyonu |
|---|---|---|---|---|
| Üst Düzey Tüketici | Kartal veya Şahin | 10 | 1 | Çok Yüksek |
| 3. Tüketici (yılan vb.) | Yılan | 100 | 5 | Yüksek |
| 2. Tüketici (fare vb.) | Fare | 500 | 20 | Orta |
| 1. Tüketici (çekirge vb.) | Çekirge | 1.000 | 50 | Düşük |
| Üreticiler | Ot, Çayır Bitkisi | 10.000 | 500 | Çok Düşük |
- Enerji Değerleri (kcal/m²/yr): Besin piramidinde yukarı doğru çıkıldıkça önemli ölçüde azalır.
- Biyokütle (kg/ha): Yine tabanda maksimum, üst basamaklarda minimumdur.
- Toksik Madde Konsantrasyonu: Tam tersi bir eğilim gösterir; en alt seviyede az iken, üst seviyelerde giderek artar.
Tablo, (D) şıkkının neden hatalı olduğunu açıklamaya yardımcı olur: Yılan, enerji ve biyokütle bakımından fareden daha az “toplam değere” sahip olsa bile, toksik madde birikimi anlamında fareden daha yüksek değerlere sahip olacaktır.
7. Diğer Ekolojik Faktörler
7.1 Populasyon Dinamikleri
(C) şıkkındaki “Yılan sayısı artarsa çekirge sayısı da artabilir” ibaresi, populasyon dinamikleri açısından oldukça önemlidir. Ekosistem içinde bir canlının sayısındaki değişim, sadece doğrudan avladığı veya avlandığı türleri değil, dolaylı olarak başka türleri de etkileyebilir. Bu duruma “türler arası dolaylı etkileşim” denir. Örneğin:
- Eğer yılanlar çoğalırsa, daha çok fare tüketirler.
- Farenin sayısı azalınca, farelerin temel avlarından biri olan çekirgeler üzerindeki avlanma baskısı azalır.
- Bu da çekirgelerin sayısının artmasına yol açabilir.
Böyle bir doğrudan olmayan etkileşimin ekosistemde denge veya denge bozukluğu yaratma potansiyeli bulunur.
7.2 Mantarların Rolü
(B) şıkkına dair ek bir ayrıntı: Mantarlar sadece ölü canlıları değil, canlıların atıklarını veya ölü dokularını (örn. yaprak döküntüleri gibi) da ayrıştırabilir. Böylece inorganik maddeleri tekrardan toprağa kazandırır ve minerallerin dolaşımını sürdürerek üreticilerin (bitkilerin) yeniden besin elde etmesini sağlar. Mantarlar ve diğer ayrıştırıcılar olmasa, doğada organik maddelerin ayrışması durur ve besin döngüsü kilitlenir.
7.3 Omnivorlar ve Karışık Beslenme
Bazı canlılar (fare gibi) hem bitkileri hem de böcekleri yiyebilen omnivor kimliğe de sahip olabilir. Fareler genellikle tohum, tahıl, meyve ve bazen böcek türlerini de tüketirler. Dolayısıyla fare hem “birincil tüketici” (bitkileri tükettiğinde) hem de “ikincil tüketici” (böcekleri tükettiğinde) rolünü üstlenebilir. Bu da besin zincirini besin ağlarına dönüştüren karmaşık etkileşimlerden biridir.
8. Uzun Bir Bakış: “Biyolojik Birikim”in Detaylı Açıklaması
(D) şıkkına gelene kadar çokça üstünde durduğumuz “biyolojik birikim” (biyoakümülasyon) konusunu iyice anlamak için şu noktaları vurgulayabiliriz:
-
Biyoakümülasyon (Bioaccumulation):
- Bir organizmanın dokularında toksik maddelerin dışarı atılamayıp giderek artmasıdır. Örneğin, su ortamındaki cıva, planktonlar tarafından alındığında planktonda düşük oranda bulunur.
- Fakat yüz binlerce planktonu yiyen balıkta bu madde birikmeye devam eder.
-
Biyobirikim (Biomagnification):
- Zincirin her basamağında toksin konsantrasyonunun katlanarak artması anlamına gelir. Küçük balıkları yiyen daha büyük bir balıkta toksin daha da yoğunlaşır. Sonra o balığı yiyen ton balığında daha da artar. En yüksek basamakta, insanların ya da köpekbalıklarının vücudunda en yüksek konsantrasyona ulaşabilir.
- Yılan, ekosistemin fareyi tüketen bir üst basamağında olduğu için, faredeki toksik maddeyi de devralır ve böylece toksik maddenin konsantrasyonu artar.
-
Ekosistem Sağlığı Açısından Risk:
- Doğadaki zirai ilaç artıkları, sanayi atıkları ve ağır metaller trofik zincirde üst basamaklara çıktıkça canlılar üzerinde daha büyük tahribat oluşturur.
- Bu nedenle (D) şıkkında “yılanın biyolojik birikimi fareden azdır” ifadesi, kimyasal kirlilik açısından bakıldığında, yanlış bir ifadedir.
-
Enerji ve Biyokütle Açısından:
- Enerji piramidinde yukarı çıktıkça enerjinin %90’ı ısı ve metabolik faaliyetler nedeniyle kaybolur, sadece %10 kadar bir sonraki basamağa geçer.
- Dolayısıyla toplam biyokütle veya toplam enerji, üst basamaklarda daha azdır. Eğer “biyolojik birikim”i enerji veya canlıların toplam kütlesi olarak alırsak, yılanın toplam biyokütlesi fareden (ekosistemdeki toplam fare biyokütlesinden) daha az olabilir.
- Ancak ezberde “biyolojik birikim” genellikle bu anlama gelmez; ekoloji kitaplarında “biyolojik birikim” ifadesiyle kirlilik, toksik madde birikimi kastedilir. Dolayısıyla bu şık, ekoloji derslerinin standardına göre hatalıdır.
9. Soru-Şık Eşleşmesi: Hangisi Yanlış veya “Söylenemez”?
Aşağıdaki tabloda, her şıkkın temel değerlendirmesini görebilirsiniz:
| Şık | İfade | Doğru?/Yanlış? | Açıklama |
|---|---|---|---|
| A | Ot ekoloji piramidinde üreticiler basamağında bulunur. | Doğru | Bitkiler fotosentez yapar ve piramidin tabanındadır. |
| B | Mantarlar her basamakta bulunabilen ayrıştırıcı canlılardır. | Doğru | Ayrıştırıcılar her seviyedeki ölü canlının organik maddesini parçalayabilir. |
| C | Yılan sayısı artarsa çekirge sayısı da artabilir. | Doğru (Ekolojik açıdan) | Yılan → fareyi azaltır, fare azalınca çekirge üzerindeki av baskısı düşer, böylece çekirge sayısı yükselebilir. |
| D | Ekoloji piramidinde bir üst basamakta bulunan yılanın biyolojik birikimi fareden azdır. | Yanlış (Söylenemez) | Üst basamakta (yılan) toksik madde birikimi daha fazla olur (biyoakümülasyon). Bu nedenle bu ifade “söylenemez”. |
10. Özet ve Sonuç
Besin zincirinde:
- (A) Ot (bitki) üreticidir, piramidin tabanındadır → Bu ifade doğru.
- (B) Mantar bir ayrıştırıcıdır ve her basamakta faaliyet gösterir → Bu ifade doğru.
- (C) Yılan sayısının artması, dolaylı yoldan çekirge sayısında artışa sebep olabilir → Bu ifade ekoloji kuralları çerçevesinde makul ve doğru bir ifadedir.
- (D) Yılan üst basamakta olduğu için toksik madde birikimi genelde fareden daha yüksek olur. Burada “biyolojik birikim” terimi ekosistem kirliliği ve toksik maddeleri ifade ettiği için, “yılanın biyolojik birikimi fareden azdır” demek yanlıştır.
Dolayısıyla söylenemeyecek ifade (D) şıkkıdır. Diğer üç ifadenin her biri ekoloji bilgisince geçerlidir.
Kapsamlı Bir Özet
- Ekoloji Piramidi: Enerjinin ve canlı kütlesinin trofik seviyeler arasındaki dağılımını gösterir. Tabanında üreticiler, en üstte ise etçil avcılar bulunur.
- Besin Zinciri: Üreticilerden tüketicilere, oradan da ayrıştırıcılara doğru uzanan bir dizilimdir.
- Üreticiler: Ot, alg gibi canlılar; fotosentez yaparak kendi besinlerini üretirler.
- Tüketiciler: Ototrofları veya diğer tüketicileri yiyen canlılar (çekirge-birincil tüketici, fare-ikincil tüketici, yılan-üçüncül tüketici, kartal-dördüncül tüketici gibi).
- Ayrıştırıcılar: Mantar ve bakteriler, ölü organizmaları parçalayarak inorganik maddeleri toprağa kazandırır.
- Populasyon Dinamikleri: Bir canlı türünün sayısındaki artış veya azalış, o türün avı veya avcısı durumundaki canlıların populasyonunu da etkiler. Dolaylı etkileşimler zinciri içinde çekirge sayısının artması, yılanın artışına bağlanabilir.
- Biyoakümülasyon (Biyolojik Birikim): Besin zincirinin üst seviyelerindeki canlılarda zehirli maddelerin yoğunluğu artar (fareden yılan, yılandan kartal gibi). Dolayısıyla yılanın biyolojik birikimi farenin üst salamasında olduğu için daha yüksektir.
- Hatalı İfade: “Yılanın biyolojik birikimi fareden azdır” ifadesi, ekolojik terminolojide genellikle yanlış kabul edilir. Bu nedenle “söylenemez” ifadedir.