Verilen Besin Zinciri ile İlgili Sorunun Çözümü ve Açıklamalar
Soruda bir besin zinciri verilmiş ve bu zincir üzerinden bazı ifadelerin doğru olup olmadığını değerlendirmemiz istenmiş. Besin zincirine dikkatlice baktığımızda şu yapıyı görüyoruz:
Besin zincirinde yer alan canlılar:
- Üreticiler: Ot
- Tüketiciler: Çekirge (ilk tüketici), Fare (ikinci tüketici), Yılan (üçüncü tüketici), Kartal (dördüncü tüketici)
- Ayrıştırıcılar: Mantar
Ekoloji piramidi, bu besin zincirine dayanarak oluşturulmuştur.
Şıkların İncelenmesi:
A) Ot ekoloji piramidinde üreticiler basamağında bulunur.
- Üreticilerin temel görevi güneş enerjisini kullanarak organik madde üretmektir. Bu zincirde ot üreticidir.
- Doğru bir ifade.
B) Mantarlar her basamakta bulunabilen ayrıştırıcı canlılardır.
- Mantarlar ve diğer ayrıştırıcılar, tüm besin zincirine bağlıdır. Çünkü ölen canlıların, atıkların ve organik maddelerin ayrışmasını sağlarlar. Ayrıştırıcılar her basamakta görev alabilir.
- Doğru bir ifade.
C) Yılan sayısı artarsa çekirge sayısı da artabilir.
- Bu ifade yanlıştır çünkü yılan, farelerle beslenir. Yılan sayısının artması, farelerin azalmasına yol açar. Farelerin azalması, çekirge avlayan bir tüketicinin sayısını düşürerek çekirgelerin daha fazla çoğalmasına neden olabilir.
- Yanlış bir ifade.
D) Ekoloji piramidinde bir üst basamaktaki yılanın biyolojik birikimi fareden azdır.
- Canlıların biyolojik birikimi (örneğin, toksin birikimi) basamaktan yukarıya doğru çıktıkça artar. Bu nedenle yılanın biyolojik birikimi, fareden daha fazla olmalıdır.
- Yanlış bir ifade.
Sonuç:
Soruda, “söylenemez” denilen ifade C şıkkıdır.
Doğru Cevap: C
Herhangi başka bir sorunuz varsa, sormaktan çekinmeyin! 
@user
Verilen besin zincirinden hareketle aşağıdaki ifadelerden hangisi söylenemez?
Answer:
Besin zincirinde görüldüğü gibi:
- Ot üretici basamakta yer alır.
- Çekirge otu yiyen birincil tüketicidir.
- Fare çekirge başta olmak üzere bitkisel veya hayvansal besinlerden yararlanan başka bir tüketicidir.
- Yılan fare gibi tüketicileri avlayan üst basamaktaki tüketicidir.
- Kartal ise yılanın bulunduğu basamağın da üzerinde yer alan en üst tüketicidir.
- Mantarlar tüm trofik düzeylerdeki artık ve ölü maddeleri parçalayarak ayrışma görevini üstlenen ayrıştırıcılardır.
Ekoloji piramidinde alt basamaktan üst basamağa çıktıkça:
- Birey sayısı azalır (genellikle).
- Toplam biyokütle azalır.
- Enerji her basamakta bir kısmı ısı olarak ortamda kaybedildiği için üst basamağa ulaşan enerji miktarı düşer.
- Biyolojik birikim (Biyomagnifikasyon) ise üst basamaklara doğru artar. Özellikle zehirli maddeler, ağır metaller, toksinler gibi kirleticileri üst trofik düzeylerdeki canlılar daha fazla biriktirir.
Seçenekleri inceleyelim:
-
A) “Ot ekoloji piramidinde üreticiler basamağında bulunur.”
- Doğrudur. Ot, fotosentezle besin ürettiği için üreticidir.
-
B) “Mantarlar her basamakta bulunabilen ayrıştırıcı canlılardır.”
- Doğrudur. Ayrıştırıcılar ölü veya atık organik maddeleri parçalayarak madde döngüsüne katılmasını sağlar.
-
C) “Yılan sayısı artarsa çekirge sayısı da artabilir.”
- Doğrudur. Yılanlar çoğunlukla fareyi avladığı için fare popülasyonu azalacak, fare baskısı azaldığında çekirgelerle rekabet veya avlanma durumu hafifleyebilir. Bu da belli koşullarda çekirge sayısının artmasına yol açabilir.
-
D) “Ekoloji piramidinde bir üst basamakta bulunan yılanın biyolojik birikimi fareden azdır.”
- Yanlıştır (Söylenemez). Yılan üst trofik düzeyde olduğu için faredeki potansiyel toksik maddeler yılanda daha yüksek oranda birikir. Bu olaya “biyolojik birikim” (biyomagnifikasyon) denir. Dolayısıyla yılanın biyolojik birikimi fareden az olamaz, aksine daha fazladır.
Doğru cevap (söylenemeyecek ifade) D şıkkıdır.
Kaynakça (Örnek):
- MEB, 8. Sınıf Fen Bilimleri Ders Kitabı (Güncel Baskı).
Verilen Besin Zincirinden Hangi İfade Söylenemez?
Soru:
Yukarıdaki görselde bir ekosistemde bulunan ot, çekirge, fare, yılan, kartal ve mantar arasındaki besin ilişkisi gösterilmektedir. Verilen besin zincirine dayanarak şu dört ifadeden hangisinin söylenemeyeceği sorulmaktadır:
A) Ot ekoloji piramidinde üreticiler basamağında bulunur.
B) Mantarlar her basamakta bulunabilen ayrıştırıcı canlılardır.
C) Yılan sayısı artarsa çekirge sayısı da artabilir.
D) Ekoloji piramidinde bir üst basamakta bulunan yılanın biyolojik birikimi fareden azdır.
Cevap:
En kısa ifadeyle bu seçeneklerden söylenemeyecek (yani yanlış olan) ifade, D şıkkıdır. Çünkü ekoloji piramidinde trofik seviye yükseldikçe (fareden yılana geçiş gibi) özellikle “biyolojik birikim” kavramı (çoğunlukla toksik maddelerin vücutta birikmesi anlamına da gelir) artar. Diğer yandan enerji akışı ve biyokütle miktarı bakımından üst basamaklarda azalma görülse de “biyolojik birikim” (özellikle zehirli kimyasalların akümüle olması anlamında) üst düzeydedir. Dolayısıyla “Yılanın biyolojik birikiminin fareden az olması” ifadesi genel ekoloji ilkelerine göre doğru değildir.
A, B ve C şıkları kendi içinde doğru açıklamalardır:
- (A) Ot gibi yeşil bitkiler üreticidir ve piramidin en altında bulunur.
- (B) Mantarlar ayrıştırıcı organizmalardır ve tüm trofik seviyelerden ölen veya atık haline gelmiş organik maddeyi parçalayabilirler.
- (C) Yılan sayısı artarsa, daha çok fare avlanır ve farelerin çekirge üzerindeki avcılık/baskı etkisi azalabilir. Sonuçta çekirge sayısının artması söz konusu olabilir (trofik kaskad etkisi).
Buna karşın (D) şıkkındaki “üst basamaktaki yılanın biyolojik birikiminin fareden az olduğu” iddiası ekolojik prensiplere terstir.
İçindekiler
- Besin Zinciri ve Ekoloji Piramidi Nedir?
- Trofik Basamaklar: Üreticiler, Tüketiciler ve Ayrıştırıcılar
- Ekoloji Piramidinde Enerji Akışı ve Kayıplar
- Biyolojik Birikim (Biyomagnifikasyon) Kavramı
- Seçeneklerin İncelenmesi
- Örnek Bir Ekosistem İçinde Trofik Kaskad
- Özet Tablo
- Sonuç ve Genel Değerlendirme
1. Besin Zinciri ve Ekoloji Piramidi Nedir?
Besin zinciri, ekosistem içindeki enerji ve maddelerin üreticilerden tüketicilere doğru aktarılma sırasını tanımlar. Bitkiler gibi üretici organizmalar, güneş ışığını kullanarak fotosentez yapar ve organik madde üretirler. Bu organik madde, örneğin çekirgeler veya fareler gibi tüketiciler tarafından besin ve enerji kaynağı olarak kullanılır. Daha üst seviyedeki yılan ve kartal gibi ikincil veya üçüncül tüketiciler de birincil tüketicileri avlayarak enerjiyi kendi vücutlarına katarlar.
Ekoloji piramidi (ya da besin piramidi), bu üretici-tüketici ilişkisini bir piramit şeklinde ifade ederek, her basamaktaki canlıların enerji, biyokütle veya birey sayısı açısından miktarını gösterir. Genel kural: Piramidin tabanından tepesine doğru çıktıkça enerji ve biyokütle azalır.
2. Trofik Basamaklar: Üreticiler, Tüketiciler ve Ayrıştırıcılar
Bir ekosistemi anlamak için genellikle dört ana trofik basamak dikkate alınır:
2.1 Üreticiler (Prodüserler)
- Fotosentez yapabilen bitkiler (ör. ot, ağaç, alg vb.) veya kemosentez yapan bazı bakteriler bu gruba dahildir.
- Ekosisteme giren enerjinin ilk kaynağıdırlar. Güneş ışığını kullanarak kendi besinlerini üretirler.
2.2 Tüketiciler (Konsümerler)
- Birincil tüketiciler: Üreticilerle beslenen canlılar (ör. çekirgeler, fareler bazı durumlarda).
- İkincil tüketiciler: Birincil tüketicileri avlayıp tüketen etçil ya da hepçil canlılar (yılan gibi).
- Üçüncül tüketiciler (veya tepe yırtıcıları): İkincil tüketicileri avlayıp tüketebilen canlılar (örneğin kartal).
2.3 Ayrıştırıcılar (Dekompozerler)
- Mantarlar, bakteriler gibi ölü organizmaları veya atık maddeleri parçalayarak inorganik maddelere dönüştürürler.
- Bu süreçle ekosistemdeki madde döngüsünü sağlar; topraktaki minerallerin tekrar üretici bitkilere geri dönmesini mümkün kılar.
3. Ekoloji Piramidinde Enerji Akışı ve Kayıplar
- Ekoloji piramidinin tabanında bulunan üreticiler, güneşten elde ettikleri enerjiyi kimyasal enerjiye (karbonhidratlar vb.) dönüştürür.
- Her trofik basamakta canlılar enerjinin bir kısmını solunum, hareket, sindirim ve ısınma gibi metabolik faaliyetleri için harcar ve bu enerjinin büyük bölümü ısı şeklinde ortama yayılır.
- Dolayısıyla bir üst basamağa sadece bir önceki basamaktaki enerjinin yaklaşık %10’u aktarılabilir. Bu “%10 kuralı,” besin zincirinde enerjinin verimli olmadığını, her basamakta ciddi oranda enerji kaybı yaşandığını gösterir.
Bu nedenle piramidin üst basamaklarındaki canlı sayısı ve toplam biyokütle genellikle daha düşüktür. Örneğin aynı ekosistemde birlikte yaşayan otlar (üreticiler) binlerce ton biyokütle oluşturabilir, buna karşın yılanlar daha az sayıda ve düşük toplam biyokütlede kalırlar.
4. Biyolojik Birikim (Biyomagnifikasyon) Kavramı
“Biyolojik birikim” veya “biyoakümülasyon,” ekosistemdeki bazı zararlı veya toksik maddelerin (örneğin DDT, pestisitler, ağır metaller vb.) trofik basamaklarda yukarı çıktıkça canlıların dokularında daha yüksek konsantrasyon seviyelerine ulaşmasını ifade eder. Bunun iki temel sebebi vardır:
- Besinle Alım: Alt basamaktaki canlılar bu toksik maddeyi az da olsa bünyelerine alırlar.
- Küçük Avdan Büyük Avcıya Geçiş: Üst basamaktaki tüketici, çok sayıda alt basamaktaki diyet öğesini yiyerek bu maddeleri biriktirir.
Sonuç olarak üst düzey yırtıcılar veya tepe yırtıcıları, bu toksik maddelerin en yoğun şekilde biriktiği canlılardır. Dolayısıyla besin piramidinde yılan, kartal gibi üst basamaklarda bulunan canlıların biyoakümülasyon değeri, alt basamaktaki fare veya çekirgeden çok daha yüksek olur.
Ayrıca “biyolojik birikim” terimi, ekoloji derslerinde genellikle “toksik madde birikimi” ile benzer kullanılır. Fakat “biyokütle miktarı” veya “enerji” mekanizması için “biyolojik birikim” ifadesinden ziyade “besin piramidinde enerji/biyokütle dağılımı” ifadesi kullanılır. Soruda “yılanın biyolojik birikimi” ifadesinin, birikmiş zararlı maddeler veya ekosistemdeki benzer ürünler açısından “fareden azdır” denmesi bilimsel olarak yanlıştır.
5. Seçeneklerin İncelenmesi
5.1 A Şıkkı: Otun Üretici Basamakta Bulunması
Ekoloji piramidinde ot gibi yeşil bitkiler, üreticiler (prodüserler) olarak en alt basamakta konumlanır. Bu canlılar, güneş enerjisini kimyasal enerjiye dönüştürür ve diğer tüm tüketici canlılar için besin ve enerji kaynağı sunarlar.
- Doğruluk Durumu: Kesinlikle doğru (söylenebilir).
5.2 B Şıkkı: Mantarların Ayrıştırıcı Rolü
Mantarlar, organik maddeyi parçalayarak ekosisteme yeniden inorganik mineralleri kazandıran ayrıştırıcı (çürükçül) canlılardır. Hem üreticilere, hem de tüketicilere ait ölü dokuları ayrıştırabilirler. Yani her trofik basamaktaki ölü dokudan yararlandıkları için “her basamakta bulunabilen ayrıştırıcı canlılar” ifadesi doğrudur.
- Doğruluk Durumu: Doğru (söylenebilir).
5.3 C Şıkkı: Yılan Sayısı Artarsa Çekirge Sayısı da Artabilir
İlk bakışta “yılan sayısı artarsa çekirge sayısı neden artsın?” diye düşünülebilir. Ancak ekolojik denge ve trofik kaskad (trophic cascade) prensibine göre şöyle bir ilişki mümkündür:
- Yılan sayısı artarsa, yılanlar daha fazla fare tüketir.
- Fareler, çekirgeleri doğrudan yiyebilen veya onlarla besin rekabeti içinde bulunabilen canlılardır (fareler hem bitkisel besin tüketir hem de fırsatçı olarak böcek vb. de tüketebilir).
- Farelerin sayısı azalınca, çekirgeler üzerindeki avlanma baskısı veya rekabet azalır.
- Çekirgelerin popülasyonu artabilir.
Bu nedenle C şıkkı, ekolojik zincirlerde sık görülen “üç basamaklı etkileşim” sonucunda gerçekleşebilecek bir senaryodur.
- Doğruluk Durumu: Ekolojik olarak mümkün ve doğru kabul edilebilir (söylenebilir).
5.4 D Şıkkı: Yılanın Biyolojik Birikiminin Fareden Az Olduğu
Ekoloji piramidinde “biyolojik birikim” (özellikle toksik maddeler bakımından) üst seviyede daha fazladır. Aynı şekilde, “biyokütle” ya da “enerji stoku” kıyaslamasında dahi daha büyük yırtıcıların vücutlarında farklı metabolik süreçler görülür. Enerji açısından bakıldığında üstteki canlının toplam popülasyon biyokütlesi daha az olsa bile, toksik maddeleri biriktirme düzeyi üst basamakta daha fazladır. Bu nedenle “yılanın biyolojik birikiminin fareden az olması” ifadesi yanlıştır.
- Doğruluk Durumu: Yanlış (söylenemez).
6. Örnek Bir Ekosistem İçinde Trofik Kaskad
Aşağıda basitleştirilmiş bir ekosistem modelini ele alalım:
- Üretici: Su yosunları veya kara bitkileri
- Birincil Tüketici: Küçük böcekler (ör. çekirge)
- İkincil Tüketici: Küçük balıklar, fare veya kurbağalar
- Üçüncül veya Tepe Tüketici: Daha büyük balıklar, yılan, kuş (kartal), kurt vb.
Trofik kaskad:
- Tepe yırtıcıları arttığında, bir alt basamaktaki etçilleri baskılar.
- Orta basamaktaki etçiller azalınca, onların yediği otçul canlı sayısı artar.
- Otçul canlıların artışı ise bitkisel üretimi farklı etkileyebilir vb.
Bu örnek, C şıkkındaki “yılan sayısı artarsa çekirge sayısı artabilir” mantığına benzer bir mekanizmayı açıklar.
7. Özet Tablo
Aşağıdaki tabloda şıkların doğruluk durumunu özetleyelim:
| Şık | İfade | Doğruluk Durumu |
|---|---|---|
| A | Ot ekoloji piramidinde üreticiler basamağında bulunur. | Doğru (söylenebilir) |
| B | Mantarlar her basamakta bulunabilen ayrıştırıcı canlılardır. | Doğru (söylenebilir) |
| C | Yılan sayısı artarsa çekirge sayısı da artabilir. | Doğru (mantıksal ve ekolojik olarak) |
| D | Bir üst basamakta bulunan yılanın biyolojik birikimi fareden azdır. | Yanlış (söylenemez) |
Tablodan görüldüğü üzere D şıkkı, ekoloji İlkelerine aykırı olduğu için “söylenemez” ifadedir.
8. Sonuç ve Genel Değerlendirme
- Ekosistemlerde üreticiler (bitkiler) tabandan enerjiyi alır ve besin oluşturur.
- Tüketiciler ise üreticilerle (ve birbirleriyle) beslenerek enerjiyi ekosistemde taşır.
- Ayrıştırıcılar (mantarlar, bakteriler) her trofik basamakta ölen veya atık hale gelen organik maddeleri yeniden kullanıma kazandırır.
- Her basamakta enerji bir miktar ısı şeklinde kaybedilir. Böylece ekoloji piramidinin tepesine doğru çıkıldıkça enerji ve toplam biyokütle azalır.
- Biyolojik birikim (toksik maddelerin trofik aşamalarda artan oranda birikmesi) üst basamaklarda daha yoğundur. Bu yüzden yılan, kartal gibi üst düzey yırtıcıların vücudunda zehirli kimyasalların veya ağır metallerin konsantrasyonu alt basamaklara göre daha fazladır.
Sorudaki seçeneklerden D şıkkı, bu temel ilkeye aykırı olduğu için doğru olamaz. Dolayısıyla “Verilen besin zincirinden hareketle aşağıdaki ifadelerden hangisi söylenemez?” sorusunun yanıtı, D Seçeneğidir.
Kaynaklar:
- Campbell Biyoloji (2020).
- OpenStax, “Biology 2e” (2021).
- TÜBİTAK Yayınları, “Ekoloji ve Çevre Bilimleri” (2019).