Yukarıda verilen cümlelerin hangi ikisinde nesne bulunmaktadır?
Cevap: (A) I – II
Açıklama:
Türkçe dilbilgisinde nesne (düz tümleç), cümlede yüklemin anlamını tamamlayan ve “ne, neyi, kimi, kimleri” gibi sorulara cevap veren ögedir. Ancak bir cümlede nesnenin varlığı için fiilin (eylemin) geçişli olması gerekir. Geçişli fiiller, anlamlarını tamamlayabilmek için çoğu zaman nesneye ihtiyaç duyarlar. Geçişsiz fiillerdeyse, fiile “ne, neyi, kimi?” soruları sorulamaz veya sorsak da anlamlı bir cevap alamayız.
Bu soruda verilen dört cümlenin yüklem (fiil veya ek fiil) türü ve buna bağlı olarak nesne varlığı irdelenmiştir. Cümleleri tek tek inceleyelim:
1. Cümle İncelemesi
“Her festival; rengini, içinden çıktığı ülkenin kültüründen alır.”
• Yüklem (Fiil): alır
• Yüklemle İlgili Soru: Neyi alır?
Bu soruya verilen cevap “rengini” ifadesidir. Bu ifade cümlenin nesnesidir. Ayrıca “kültüründen” ifadesi dolaylı tümleç (yer tamlayıcısı) görevinde bulunur; çünkü “nereden alır?” sorusuyla daha çok yer belirten veya edat belirten bir unsur ortaya çıkar.
Dolayısıyla birinci cümlede nesne mevcuttur.
2. Cümle İncelemesi
“Festivaller, kültürlerin nesilden nesile aktarınarak devam etmesini sağlar.”
• Yüklem (Fiil): sağlar
• Yüklemle İlgili Soru: Neyi sağlar?
Burada “kültürlerin nesilden nesile aktarınarak devam etmesi” ifadesi, fiile (sağlar) yöneltilen “neyi?” sorusuna cevaptır. Dolayısıyla fiilden etkilenen unsur olarak bu bölüm cümlenin nesnesi konumundadır.
Sonuç olarak ikinci cümlede de nesne vardır.
3. Cümle İncelemesi
“Kültürler, birbirine açılıp, zenginleşerek daha güçlü hale gelir.”
• Yüklem (Fiil): gelir
• Yüklemle İlgili Soru: Neyi gelir? Kimi gelir?
“Gelmek” fiilinde nesne aradığımızda anlamlı bir cevap bulamıyoruz. Bu yüzden fiil geçişsizdir ve nesne almaz. “Birbirine açılıp, zenginleşerek” ifadeleri ise zarf tümleci veya durum belirten unsurlardır.
4. Cümle İncelemesi
“Kültür, insanların en değerli hazinesidir.”
• Yüklem (Ek Fiil): hazinesidir (hazine + -si + -dir)
• Yüklemle İlgili Soru: Bu cümlede yüklem isim (ad) soylu bir yapıdadır. “Kültür nedir?” sorusuna cevap veren “insanların en değerli hazinesidir” kısmı, cümlenin yüklemini oluşturan ad tamlamasıdır. Dolayısıyla nesne değil; yüklemin tamamlayıcısı konumundadır. Nesneye dair bir fiil veya geçişli eylem olmadığı için bu cümlede nesne yoktur.
Sonuç
Yapılan analiz sonucunda nesne yalnızca I. ve II. cümlelerde bulunmaktadır. Bu nedenle doğru cevap (A) I – II şeklindedir.
Daha Derinlemesine Bilgi ve İpuçları
-
Nesneyi Bulmada Temel Yöntem:
- Yükleme “ne, neyi, kimi?” sorularını sormak.
- Bu sorulara net bir yanıt alıyorsanız cümlede nesne vardır.
-
Geçişli ve Geçişsiz Fiiller:
- Geçişli fiil: Nesne alabilen fiillerdir. (örnek: görmek, almak, yapmak)
- Geçişsiz fiil: Nesne almayan fiillerdir. (örnek: gitmek, uyumak, oturmak)
-
Ek Fiil (uretilmiş yüklem):
- İsim soylu sözcüklerin sonuna eklenen “-dir, -dı, -miş, -se” gibi eklerle oluşturulan fiillerdir. Bu tür cümlelerde genellikle özne + yüklem (isim soylu) yapısı görülür, nesneye yer verilmez.
-
Çeşitli Tümleçler:
- Nesne (Düz Tümleç): “Neyi, kimi?” sorularına cevap verir.
- Dolaylı Tümleç (Yer Tamlayıcısı): “Nereye, nerede, nereden, kime?” sorularına cevap verir.
- Zarf Tümleci: Eylemin nasıl, ne zaman, ne şekilde gerçekleştiğini gösterir. “Nasıl, ne zaman, ne kadar?” gibi sorulara karşılık gelir.
-
Örnek Ek Fiil Kullanımı:
- “O bir öğretmendir.” (Özne: O, Yüklem: öğretmendir)
- “Ben yorgunum.” (Özne: Ben, Yüklem: yorgunum)
Örnek Bir Tablo: Geçişli ve Geçişsiz Fiiller
| Fiil | Geçişli mi? | Örnek Cümle | Nesne Var mı? |
|---|---|---|---|
| Almak | Geçişli | “Ben bu kitabı aldım.” | Evet (Kitabı) |
| Okumak | Geçişli | “Ahmet roman okudu.” | Evet (Roman) |
| Gitmek | Geçişsiz | “Ali okula gitti.” | Hayır |
| Gülmek | Geçişsiz | “Onlar çok güldü.” | Hayır |
| Seyretmek | Geçişli | “Biz televizyonda belgesel seyrettik.” | Evet (Belgesel) |
| Oturmak | Geçişsiz | “Misafirler salonda oturdu.” | Hayır |
| Sevmek | Geçişli | “Sen çikolata sever misin?” | Evet (Çikolata) |
| Yazmak | Geçişli | “Ben şiir yazıyorum.” | Evet (Şiir) |
Bu tablodaki örnekler, hangi fiillerin nesne alabildiğini ve hangi fiillerin alamadığını göstermektedir. Soruda da gördüğümüz gibi “almak” ve “sağlamak” fiilleri geçişli olduğu için nesneye ihtiyaç duyarlar. “Gelmek” veya “olmak” benzeri fiillerse genellikle geçişsizdir.
Sonuç itibarıyla sorunun doğru yanıtı: (A) I – II
Bu analizde, cümlelerde nesneleri bulmak için öncelikle fiilin geçişli olup olmadığına, ardından “ne, neyi, kimi?” sorularının cevaplanıp cevaplanamadığına baktık. Birinci cümlede “rengini” nesne, ikinci cümlede “kültürlerin nesilden nesile aktarınarak devam etmesi” nesne görevi görür. Üçüncü ve dördüncü cümlelerdeyse geçişli bir fiil olmadığı için nesne bulunmaz.
Answer: (A) I – II
@husna_Cerrah