Soru: Yukarıda verilen cümlelerin hangisinde nesne bulunmaktadır?
Cümleler
I. Her festival; rengini, içinden çıktığı ülkenin kültüründen alır.
II. Festivaller, kültürlerin nesilden nesile aktarılarak devam etmesini sağlar.
III. Kültürler, birbirine açılıp, zenginleşerek daha güçlü hâle gelir.
IV. Kültür, insanların en değerli hazinesidir.
Cevap: I ve II.
Answer:
Bir cümlede nesne (düz tümleç), fiilin (yüklemin) yaptığı işten doğrudan etkilenen unsurdur. Yani, “Kimi? Neyi?” sorularına yanıt vererek cümleye anlam ve bütünlük kazandırır. Bir fiilin nesnesi olabilmesi için fiilin geçişli olması gerekir. Geçişli fiiller, yapılma ya da etki bildiren eylemlerdir ve bu eylemden etkilenen bir varlık (nesne) bulunur.
Aşağıda, bu sorunun mantığını ve cümlelerde nesnenin nasıl değerlendirildiğini adım adım inceleyeceğiz.
Nesne Nedir ve Nasıl Bulunur?
-
Tanım:
- Nesne, fiilin yöneldiği ögedir. Öznenin yaptığı işin sonucunda etkilenen bir varlık ya da kavram bulunuyorsa o, nesne olarak adlandırılır.
- NesNEYİ belirtmek için “Neyi? Kimi?” sorularını sorarız.
-
Geçişli Fiil:
- Bir cümlede nesnenin bulunması için, fiilin geçişli olması gerekir. Örneğin: “Kitabı okudu.” Burada “oku-” fiili geçişlidir ve “Neyi okudu? Kitabı.” sorusu sorulduğunda nesne “kitabı” olarak açıkça görülür.
-
Geçişsiz Fiil:
- Bazı fiillerin doğrudan aldığı bir nesne yoktur. Örneğin: “Koştu.” cümlesinde “Neyi koştu?” şeklinde bir sorunun cevabı yoktur. Dolayısıyla, “koşmak” fiilinin kullanıldığı cümlede nesne bulunmaz.
-
Örnek Sorular:
- “Neyi getirdi?” “Kimi gördü?” gibi sorulara cevap veriliyorsa cümlede nesne vardır.
- “Nasıl oldu?” “Ne zaman bitti?” gibi sorular fiilin nesnesini saptamaya yönelik değildir; bu tür sorular fiili farklı açılardan irdeleyen sorulardır (zarf, zaman, durum, yer vb.).
Verilen Cümlelerin İncelenmesi
Aşağıdaki tabloda her bir cümlenin yüklemini, nesne bulma sorularını ve nesne varlığını ayrıntılı bir biçimde görebilirsiniz:
| Cümle No | Cümle | Yüklem | Nesne Sorusunu Sorunca | Nesne Var Mı? |
|---|---|---|---|---|
| I | Her festival; rengini, içinden çıktığı ülkenin kültüründen alır. | alır | “Neyi alır?” → rengini | Evet (rengini) |
| II | Festivaller, kültürlerin nesilden nesile aktarılarak devam etmesini sağlar. | sağlar | “Neyi sağlar?” → kültürlerin … devam etmesini | Evet (kültürlerin… etmesini) |
| III | Kültürler, birbirine açılıp, zenginleşerek daha güçlü hâle gelir. | gelir (yardımcı fiil: “açılır”, “zenginleşir”) | “Neyi açılır?”, “Neyi gelir?” diye sormak anlamsız kalır → geçişsiz fiil | Hayır |
| IV | Kültür, insanların en değerli hazinesidir. | hazinesidir (isim cümlesi, “-dir” ekfiili) | “Neyi hazinesidir?” sorusu anlamsızdır; kalıcı bir yargı → geçişsiz | Hayır |
Yukarıdaki tabloyu incelediğimizde:
- I. cümlede “alır” fiili geçişlidir ve “Neyi alır?” sorusuna “rengini” cevabını veriyoruz. Dolayısıyla “rengini” cümlenin nesnesi olarak karşımıza çıkar.
- II. cümlede “sağlar” fiili geçişlidir ve “Neyi sağlar?” sorusuna “kültürlerin nesilden nesile aktarılarak devam etmesini” cevabı gelir. Bu ifadeyi cümle içerisinde bir söz öbeği şeklinde nesne olarak değerlendirebiliriz.
- III. cümlede “açılıp, zenginleşerek daha güçlü hâle gelir” ifadesinde, “gelir” fiili geçişsizdir. “Neyi gelir?” gibi bir soru sorulamaz; bu yüzden cümlede nesne bulunmaz.
- IV. cümlede “insanların en değerli hazinesidir” ifadesi bir isim cümlesidir (-dir ekfiiliyle kurulan yargı). Nesne, geçişli fiil olmadığından burada da bulunmaz.
Dolayısıyla, nesnenin bulunduğu cümleler I ve II’dir. Sorunun şıkları incelendiğinde bu seçeneğe karşılık gelen yanıt ise:
A) I - II
Ek Bilgiler ve Örneklerle Zenginleştirme
-
Nesne (Düz Tümleç) vs. Dolaylı Tümleç:
Dolaylı tümleç, eylemlerin “nereye, nerede, nereden” gibi sorularına cevap verir ve genellikle hâl ekleri (–de, –den, –e) ile oluşturulur. Örneğin: “Kitabı masanın üstüne koydu.” cümlesinde “kitabı” nesne, “masanın üstüne” ise dolaylı tümleçtir. -
Ek Fiil Kullanımı:
Dördüncü cümlede kullanılan ifade “Kültür, insanların en değerli hazinesidir.” isim cümlesidir. İsim cümlelerine bazen “varlık cümlesi” de denir. Bu tür cümlelerde nesne aranmaz; çünkü eylem bir iş, oluş veya hareket bildirmez. -
Geçişli ve Geçişsiz Fiil Ayrımı:
- “ yazmak, okumak, almak” gibi fiiller çoğunlukla geçişlidir.
- “oturmak, gelmek, gitmek” gibi fiiller ise çoğu zaman geçişsizdir.
-
Yan Cümlecik Nesne Olabilir mi?
II. cümlede görüldüğü gibi, nesne bazen tek bir kelimeden değil, daha kapsamlı bir söz öbeğinden ya da yan cümlecikten oluşabilir. “Kültürlerin nesilden nesile aktarılarak devam etmesini sağlar.” ifadesindeki “…etmesini” kısmı, fiilden etkilenen yan cümle görevindedir.
Bu bilgiler doğrultusunda, LGS Deneme Sınavı benzeri testlerde veya Türkçe dilbilgisi konularında “nesne”yi bulurken dikkat edilecek temel nokta, fiilin sorduğumuz “Neyi? Kimi?” sorularına cevap verilip verilmediğidir. Eğer cevap veriyorsa o sözcük bir nesnedir ve cümlede geçişli bir fiil söz konusudur.
Sonuç olarak, verilen cümleler içinde nesne içerenler: I ve II numaralı cümlelerdir. Cevap şıklarında buna karşılık gelen seçenek A) I - II şeklindedir.