Yukarıda verilen cümlelerin hangi ikisinde nesne bulunmaktadır?
Answer:
Türkçede “nesne”yi (objeyi) doğru şekilde tespit edebilmek için öncelikle fiilin geçişli olup olmadığına bakmamız gerekir. Nesne, cümlede öznenin yaptığı işten etkilenen, yani “ne, neyi, kimi?” sorularına yanıt veren ögedir. Geçişsiz fiiller (örneğin “gitmek”, “gelmek”, “oturmak”) çoğunlukla nesne almaz; geçişli fiiller (örneğin “yapmak”, “almak”, “kırmak”, “sevmek”) ise nesne almaya uygun fiillerdir. Aşağıdaki cümlelerde bu kurala göre inceleme yapıldığında nesnenin var olup olmadığı anlaşılır.
Bu soruda dört cümle verilmiştir:
- “Her festival; rengini, içinden çıktığı ülkenin kültüründen alır.”
- “Festivaller, kültürlerin nesilden nesile aktarılarak devam etmesini sağlar.”
- “Kültürler, birbirine açılıp, zenginleşerek daha güçlü hale gelir.”
- “Kültür, insanların en değerli hazinesidir.”
Aşağıda her cümleyi ayrıntılarıyla inceleyelim:
1. Cümle Analizi: “Her festival; rengini, içinden çıktığı ülkenin kültüründen alır.”
- Yüklem: “alır”
- Özne: “Her festival”
- Soru: “Her festival neyi alır?”
- Cevap: “rengini”
- “Almak” fiili Türkçede geçişli bir fiildir. Bu yüzden “alır” fiili nesneye açıktır. Burada festivalin aldığı şey “rengini” ifadesiyle nesne olarak karşımıza çıkar. Ayrıca “rengini” ifadesini soruyla test edersek “Neyi alır?” sorusuna cevap vermektedir. Dolayısıyla 1. cümlede nesne vardır.
2. Cümle Analizi: “Festivaller, kültürlerin nesilden nesile aktarılarak devam etmesini sağlar.”
- Yüklem: “sağlar”
- Özne: “Festivaller”
- Soru: “Festivaller neyi sağlar?”
- Cevap: “kültürlerin nesilden nesile aktarılarak devam etmesini”
- “Sağlamak” fiili de geçişli bir fiildir. “Ne(yi) sağlar?” sorusunu sorduğumuzda karşımıza “kültürlerin nesilden nesile aktarılarak devam etmesini” cevabı çıkar. Bu ifade, cümlenin nesnesi konumundadır. Dolayısıyla 2. cümlede de nesne bulunmaktadır.
3. Cümle Analizi: “Kültürler, birbirine açılıp, zenginleşerek daha güçlü hale gelir.”
- Yüklem: “gelir”
- “Gelmek” fiili, genel olarak geçişsiz fiildir. Cümlede “birbirine açılıp” ve “zenginleşerek” gibi zarflar söz konusudur, ancak “ne, neyi, kimi?” sorularına doğrudan cevap veren bir sözcük yoktur. “Daha güçlü hale gelir” ifadesi, bir eylemin sonucu ya da durum belirten yapıdır. Burada nesneye ihtiyaç duyan bir fiil yoktur. Dolayısıyla bu cümlede nesne bulunmaz.
4. Cümle Analizi: “Kültür, insanların en değerli hazinesidir.”
- Yüklem: “hazinesidir” (olmak fiilinin çekimli hâli)
- Bu cümlede yüklem, isim soylu bir ifadeye dönüşmüş durumdadır ve tamlamalı bir sıfat tamlaması (ya da isim tamlaması) yapısı vardır. “Kültür, insanların en değerli hazinesidir.” cümlesinde “Kültür” özne, “insanların en değerli hazinesi” kısmi yüklem (ekfiille tamamlanmış isim cümlesi) konumundadır. Bu yapı bir tanım cümlesi olup “nesne” almamaktadır. Çünkü “hazinesidir” fiil sayılabilecek bir eylem değil, daha çok “olmak” fiilinin yüklemi ifade biçimidir.
- Dolayısıyla 4. cümlede nesne bulunmaz.
Sonuç
Yukarıdaki analizden görüleceği üzere:
- 1. cümlede: “rengini” → nesne.
- 2. cümlede: “kültürlerin nesilden nesile aktarılarak devam etmesini” → nesne.
- 3. cümlede: Nesne yok.
- 4. cümlede: Nesne yok.
Bu nedenle nesne bulunduran cümleler I ve II’dir.
Neden Nesne Sadece 1. ve 2. Cümlelerde Bulunur?
-
cümlede öznenin (festivalin) yaptığı iş olan “almak” eylemi bir şeyin alınmasını ifade eder ve “neyi alır?” sorusu nesneyi işaret eder.
-
cümledeki “sağlamak” eylemi de aynı şekilde geçişli bir fiil olup bir şeyin sağlanmasını ifade eder ve “neyi sağlar?” sorusu nesneyi bulmamıza yardımcı olur.
-
ve 4. cümleler geçişsiz yüklemler veya isim cümleleri içerdiği için “ne, neyi, kimi?” sorularına cevap veren bir unsur yoktur.
Aşağıdaki tabloda özetleyici biçimde cümlelerin nesne durumunu görebilirsiniz:
| Cümle Numarası | Cümle | Yüklem | Nesne Var mı? |
|---|---|---|---|
| I | Her festival; rengini, içinden çıktığı ülkenin kültüründen alır. | alır | Evet (rengini) |
| II | Festivaller, kültürlerin nesilden nesile aktarılarak devam etmesini sağlar. | sağlar | Evet (kültürlerin… etmesini) |
| III | Kültürler, birbirine açılıp, zenginleşerek daha güçlü hale gelir. | gelir | Hayır (geçişsiz fiil) |
| IV | Kültür, insanların en değerli hazinesidir. | hazinesidir (olmak) | Hayır (isim cümlesi, nesne yoktur) |
Bu kapsamda sorudaki şıklar göz önüne alındığında, I ve II cümlelerini seçen şık doğru cevabı verir. Soruda bu da şu şekilde belirtilmiştir:
A) I – II
B) II – III
C) III – I
D) IV – II
Doğru cevap A) I – II’dir.
Nesne (Obje) Kavramının Detayları
- Geçişli Fiil: Nesne alabilen fiillerdir. Yani “ne, neyi, kimi?” sorularından birine net şekilde cevap verir. Örneğin, “Kitabı okudum.” cümlesinde “okudum” fiili geçişlidir ve “ne(yi) okudum?” sorusunun yanıtı “kitabı” nesne olarak bulunur.
- Geçişsiz Fiil: Nesne alma özelliği olmayan fiillerdir. Örneğin, “gidiyorum”, “koşuyorum” ya da “olmak” fiili gibi. Bu tür fiilleri “neyi, kimi?” sorularıyla yoklayınca anlamlı bir cevap alamayız.
- İsim Cümlesi: Yüklemi isim soylu sözcüklerden oluşan cümlelerdir ve genellikle ekfiille kurulu yapılardır. Dolayısıyla isim cümlelerinde nesne olmaz.
- Nesne Arama Yöntemi: İlk adım olarak cümledeki fiili bulun. Fiil geçişli mi geçişsiz mi diye sorgulayın. Eğer fiil geçişliyse “ne, neyi, kimi?” sorularına yanıt oluşturan sözcük veya sözcük grubu cümlenin nesnesi olur.
Bu bilgiler ışığında, Türkçe derslerinde “nesne” kavramını öğrenmek; cümleleri daha doğru analiz etmenize, okuduğunuz ve yazdığınız metinleri çözümlemenize yardımcı olur. Geçişsiz fiillerle kurulan cümlelerde nesne aramak, öğrencilerin sıklıkla yaptığı bir hatadır. Öte yandan isim cümlelerinde de nesne olmayacağını daima hatırlamak gerekir. Bu tür sorular ortaokul, lise ve hatta üniversite düzeyinde sınavlarda karşımıza çıkar. “Nesne”yi doğru tespit etmek, hem Türkçe dil bilgisi hem de okuma-anlama sorularında büyük önem taşır.
Özellikle sınavlarda, fiilin kip ve şahıs eklerini, sıfat ve zarfların konumlarını dikkatlice inceleyerek ve doğru soru tekniğini (“ne, neyi, kimi, neyi sağladı, neyi aldı?” vb.) kullanarak nesne saptayabilirsiniz. Yukarıdaki örnekte de görüldüğü gibi, “almak” ve “sağlamak” geçişli fiillerdir; “gelmek” ve “olmak” ise genellikle geçişsizdir (ya da isim cümlesi olarak işlev görürler). Bu farklılık, cümle içinde nesne aranıp aranmayacağına dair ilk ipucumuzu sunar.
Netice itibarıyla sorunun cevabı açıkça I ve II cümleleri olduğu için doğru şık A) I - II’dir.