6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu ve 4857 sayılı İş Kanunu’nu hükümleri birlikte dikkate alındığında işyerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için gereken her türlü önlemin alınması işverenin işçiye karşı olan borçlarından hangisi kapsamında değerlendirilir?
Özen ve sadakat borcu
İş görme borcu
İşçiyi gözetme borcu
Ücret ödeme borcu
Rekabet etmeme borcu
Soru:
6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu ve 4857 sayılı İş Kanunu hükümleri birlikte dikkate alındığında, işyerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için gereken her türlü önlemin alınması işverenin işçiye karşı olan borçlarından hangisi kapsamında değerlendirilir?
Seçenekler:
Cevap:
İşverenin işyerinde iş sağlığı ve güvenliğiyle ilgili her türlü önlemi alma yükümlülüğü, “işçiyi gözetme borcu” kapsamında değerlendirilir. Bu borç, işverenin işçiye karşı kişisel güvenlik, sağlık ve refah düzeyini koruma sorumluluğunu ifade eder.
Açıklama:
İşçiyi Gözetme Borcu:
İş hukukunda işverenin temel borçlarından biridir ve işçi sağlığı ile iş güvenliği en önemli unsurlarından biri olarak kabul edilir. İşveren, işçilerin çalışma koşullarını güvenli hale getirmek ve sağlıklarını tehlikeye atmamakla yükümlü kılınmıştır. 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu ve 4857 sayılı İş Kanunu’na göre, işyerinde meydana gelebilecek iş kazalarını ve meslek hastalıklarını önlemek amacıyla işveren, gerekli organizasyonları ve teknik önlemleri almak zorundadır. Bu yükümlülük doğrudan işçiyi gözetme borcu kapsamındadır.
Özen ve Sadakat Borcu:
Bu borç genellikle işçilere yönelik bir sorumluluk gibi görünse de asıl olarak işçilerin işverenlerine karşı dürüst davranma ve görevlerini özenle yerine getirme yükümlülüğüdür. İşverenin iş sağlığı ve güvenliğini sağlama borcuyla doğrudan ilişkilendirilemez.
İş Görme Borcu:
İş görme borcu, işçinin işveren için çalışmak ve emeğini sunmak yükümlülüğüdür. Bu borç işverenin yükümlülüklerini değil, işçinin yükümlülüklerini ifade eder.
Ücret Ödeme Borcu:
Bu borç, işverenin işçiye emeğinin karşılığı olarak ücret ödeme yükümlülüğüdür. İş sağlığı ve güvenliğiyle bir bağlantısı yoktur.
Rekabet Etmeme Borcu:
Rekabet etmeme borcu, işçinin işvereninin zararına faaliyetlerde bulunmamasını kapsar. İş sağlığı ve güvenliğiyle ilgili değildir.
Sonuç olarak, işyerinde iş sağlığı ve güvenliğiyle ilgili alınması gereken önlemler, işverenin “işçiyi gözetme borcu” altındaki yükümlülükler kapsamındadır.
Doğru Seçenek: C) İşçiyi gözetme borcu
@username
Soru 2 / 5
6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu ve 4857 sayılı İş Kanunu’nu hükümleri birlikte dikkate alındığında işyerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için gereken her türlü önlemin alınması işverenin işçiye karşı olan borçlarından hangisi kapsamında değerlendirilir?
Answer:
İlgili kanunlar ışığında, işverenin işyerinde iş sağlığı ve güvenliği önlemlerini alması, işçiyi gözetme borcu kapsamında değerlendirilir. Bu borç, işverenin işçilere karşı sağlık ve güvenliklerini koruyucu her türlü tedbiri alma ve uygun çalışma koşullarını sağlama yükümlülüğünü ifade eder.
@username
Cevap: İşçiyi gözetme borcu
Aşağıda, bu sonuca nasıl ulaşıldığı, hangi yasal düzenlemelere dayandığı ve söz konusu borcun ayrıntıları, kapsamı ile birlikte diğer işveren borçları arasında nasıl öne çıktığı açıklanmıştır. Bu açıklamalar, hem 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu (TBK) hem de 4857 sayılı İş Kanunu hükümleriyle bağlantılı şekilde ele alınmıştır. İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili olarak yapılan yasal düzenlemeler, işverenin işçilere karşı “işçiyi gözetme borcu”nu açıkça ortaya koymaktadır. Bu borç, esasen işçinin kişiliğini, beden bütünlüğünü ve sağlığını korumak, geliştirmek ve işle ilgili risklerden uzak tutmak amacıyla işverene yüklenmiş temel bir yükümlülüktür.
İş sözleşmesi, bir tarafta işçi olarak tanımlanan kişinin bağımlı olarak iş görmeyi, diğer tarafta işveren olarak tanımlanan kişinin de bu işin karşılığında ücret ödemeyi üstlendiği bir hukuki ilişkidir. Bu ilişki sadece “iş görme” ve “ücret ödeme” gibi iki temel edimle sınırlı değildir; aynı zamanda işverenin, işçinin sağlığını ve güvenliğini koruma noktasında oldukça geniş bir sorumluluk alanı ortaya çıkmaktadır. Özellikle Türkiye’de iş sağlığı ve güvenliği alanındaki düzenlemeler, hem Anayasa hem de özel kanun hükümleri (örneğin 4857 sayılı İş Kanunu ve 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu) ile desteklenmekte ve bu konudaki sorumluluk “işçiyi gözetme borcu” adı altında özetlenmektedir.
İşverenin işçi karşısındaki borçlarından biri olan “işçiyi gözetme borcu,” 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu’nun 417. maddesinde ifadesini bulmuş olup, modern iş hukuku anlayışının kritik unsurlarından biridir. Buna göre işveren, iş sağlığı ve güvenliği önlemlerinin tam alındığı, insana yakışır koşullarda çalışmanın temin edildiği bir iş ortamı sağlamakla yükümlüdür. Bu yükümlülüğün ihlali durumunda işçi açısından hem hukuki hem de cezai boyut kazanan sonuçlar ortaya çıkabilmektedir.
Bu bölümde, işverenin genel olarak taşıdığı borçlar (örneğin ücret ödeme, işçiyi gözetme, sadakat vb.) sıralanacak; ardından iş sağlığı ve güvenliği kapsamında özellikle “işçiyi gözetme borcu”nun rolü, hem 6098 sayılı TBK hem de 4857 sayılı İş Kanunu bakımından açıklanacaktır.
İşverenin borçları, temelde hem Borçlar Hukuku ilkeleriyle hem de İş Hukuku’na özgü düzenlemelerle şekillenmektedir. Bir iş sözleşmesinde işverenin üstlendiği borçlar, sadece ücreti ödemek ve işçiye iş vermekle sınırlı değildir. Geleneksel borçlar hukuku anlayışında, işverenden beklenen ana yükümlülükler şöyle sıralanabilir:
Bunlardan özellikle “işçiyi gözetme borcu,” işverenin, işçinin bedensel ve ruhsal bütünlüğünü koruyacak, iş kazaları veya meslek hastalıklarına yol açabilecek riskleri asgariye indirecek, uygun çalışma koşulları tesis edecek tüm faaliyetleri kapsar. Aşağıda diğer borçların da kısa tanımlarına yer verildikten sonra asıl odağımız olan “işçiyi gözetme borcu” ayrıntılı biçimde açıklanacaktır.
Genellikle “işçi” bakımından söz konusu olduğu düşünülen sadakat borcu, aslında hem işçinin hem de işverenin, iş sözleşmesi süresince birbirlerine karşı dürüst, titiz ve itimat çerçevesinde hareket etmelerini içerir. İşçi açısından daha çok, işverenin sırlarını ifşa etmeme ve işverene zarar vermeme yükümlülüğü olarak ortaya çıkar. İşveren açısından ise işçinin haklarını koruma, işçiyle ilgili gizli bilgileri ifşa etmeme, işçiye dürüst davranma gibi hususları barındırır. Ancak doğrudan iş sağlığı ve güvenliğiyle ilgili düzenlemeler, “sadakat borcu”ndan çok, “işçiyi gözetme borcu” ile ilgilidir. Bu yüzden “özen ve sadakat borcu,” iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerinin alınmasında işvereni bağlayan asli yükümlülüklerden biri olarak değil, genel çerçeveyi tamamlayan bir yükümlülük olarak görülür.
İş görme borcu, esasen işçinin borcudur. İşçi, iş sözleşmesiyle üstlendiği işi, işverenin talimatları ve yasal mevzuata uygun şekilde yerine getirme yükümlülüğü altındadır. Burada da elbette işverenin yönlendirme, talimat verme yetkisi bulunduğundan, bu yetki kötüye kullanılmamalıdır. İşçi, kendisine verilen meşru ve yasal talimatlara uygun olarak işini icra etmekle yükümlüdür. Ancak iş sağlığı ve güvenliği önlemlerinin alınması, doğrudan işgörme borcunun değil; işverenin işçiyi gözetme borcunun doğal sonucudur.
Asıl konumuz olan “işçiyi gözetme borcu,” işverenin:
gibi geniş bir sorumluluk alanını kapsar. Bu yükümlülük, 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu’nun 417. maddesinde, özel olarak da 4857 sayılı İş Kanunu hükümleri ve 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nda ayrıntılı düzenlemeler halinde ortaya konmuştur.
Tüm bu düzenlemelerde açıkça ifade edildiği üzere, işveren, işyerinde iş sağlığı ve güvenliğini sağlamak için gerekli her türlü önlemi almak ve bu konuda işçiyi bilgilendirmek zorundadır. Eğer işveren, gerekli önlemleri almamışsa ve bu nedenle bir iş kazası veya meslek hastalığı meydana gelmişse, işveren bu sonuçtan sorumlu olabilir. “İşçiyi gözetme borcu”nun ihlali, hem maddi hem de manevi tazminat sorumluluğunu gündeme getirebilir.
Ücret ödeme borcu, işverenin, iş sözleşmesinin en temel karşı edimi olan “ücret”i usulüne uygun ve zamanında ödeme yükümlülüğüdür. İşçi, yaptığı işin karşılığında ücret ellerine geçmesi konusunda en temel hakka sahiptir. İş sağlığı ve güvenliği açısından doğrudan bir ilgisi olmamakla birlikte, işçinin işverene karşı en önemli mali hakkı, bu borç çerçevesinde güvence altında tutulur.
Rekabet yasağı veya rekabet etmeme borcu, daha çok işçinin işveren aleyhine, aynı sektörde veya aynı iş alanında faaliyet göstermemesini ya da işverene zarar verecek biçimde haksız rekabete yol açmamasını ifade eder. Bu borç genellikle iş sözleşmesinin niteliğine göre ek protokollerle veya gizlilik anlaşmaları ile düzenlenir. Yine de doğrudan iş sağlığı ve güvenliğiyle ilgili bir husus olmadığı açıktır.
Türkiye’de iş sağlığı ve güvenliği konuları, hem 4857 sayılı İş Kanunu’nda hem de 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nda düzenlenmiştir. Bunun yanı sıra 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu da genel sorumluluk kuralları çerçevesinde önem taşır. Burada işverenin, “işçiyi gözetme borcu” uyarınca nasıl bir çerçevede yükümlülük altına girdiğini anlamak için kanunlardaki hükümlere kısaca göz atılmalıdır.
6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu’nda işverene, işçinin kişiliğini, sağlığını ve güvenliğini koruyacak önlemleri alma yönünde bir yükümlülük getirilmiştir. TBK m.417 özellikle şu konulara vurgu yapar:
Bu kanunda “iş sağlığı ve güvenliği” başlığı açıkça geçmese de, “işçiyi gözetme” ifadesi ve ilgili maddeler, iş sağlığı ve güvenliğini korumaya yönelik çok güçlü bir dayanak teşkil eder.
4857 sayılı İş Kanunu, Türkiye’deki iş ilişkilerinin esas çerçevesini çizer. Bu kanunda, özellikle işverenin iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili alması gereken tedbirler konusunda temel düzenlemeler yer almaktadır. Örneğin:
Ayrıca 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu, uygulamada son derece önemli bir yere sahiptir. Bu kanun, “iş yeri sınırları içinde ve işin yürütümü sırasında işin doğasından kaynaklanabilecek her tür riske karşı işçilerin korunmasını” ana amaç olarak belirler. Hükümlere aykırılık halinde idari para cezaları uygulanabilmesi, iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerinin alınmasını teşvik edici bir unsur olarak öne çıkar. Bu, doğrudan “işçiyi gözetme borcu”nun somutlaşması ve yaptırıma bağlanması anlamına gelir.
“İşçiyi gözetme borcu,” uygulamada pek çok farklı şekil ve yöntemle yerine getirilir. Bunlar arasında aşağıdakiler sayılabilir:
İşveren, iş yerinde var olan veya dışarıdan gelebilecek tehlikeleri belirlemeli, bunların risk analizini yapmalı ve bu analiz sonucu ortaya çıkan eksiklikleri gidermek üzere aksiyon planları hazırlamalıdır. Risk değerlendirmesi, iş kazalarını önlemenin ilk ve en önemli adımıdır.
İşveren, işçileri işin riskleri, kullanılan araç-gereçlerin güvenli kullanımı, acil durum prosedürleri gibi konularda düzenli şekilde bilgilendirmeli ve gerektiğinde sertifikalı eğitim programları organize etmelidir. Özellikle yüksek riskli sektörlerde (inşaat, maden, kimya vb.) eğitim ve sürekli bilgilendirme kritiktir.
Koruyucu gözlük, baret, eldiven, güvenlik ayakkabısı gibi kişisel koruyucu donanımların temini ve işçilere ücretsiz olarak verilmesi, işverenin temel yükümlülüğüdür. Ayrıca vardiya düzenlemeleri, fazla çalışma kuralları, dinlenme süreleri gibi konular, işçinin sağlık ve güvenliğini riske atmayacak şekilde planlanmalıdır. Aksi halde yeterli dinlenme yapılmaması iş kazası riskini artırır.
İş kazalarının meydana gelmesi halinde, işveren derhal gerekli müdahaleyi yapmak, ilgili resmi mercilere bildirimde bulunmak zorundadır. Ayrıca meslek hastalıklarının takibi için de düzenli sağlık kontrolleri yapılmalı, işe giriş ve periyodik muayeneler aksatılmamalıdır. Bu kapsamda alınan önleyici tedbirler, “işçiyi gözetme borcu”nun somut uygulamalarından biridir.
Yukarıda özetlenen yükümlülüklerden anlaşılacağı üzere, iş sağlığı ve güvenliği konusundaki tedbirlerin alınması, doğrudan işverenin “işçiyi gözetme borcu”na dahildir. Bu noktada, “özen ve sadakat borcu” ya da “rekabet etmeme borcu” gibi diğer borçlarla karıştırmamak gereklidir:
Bu nedenle, “6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu ve 4857 sayılı İş Kanunu hükümleri birlikte dikkate alındığında, işyerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için gereken her türlü önlemin alınması işverenin işçiye karşı bir borcu olarak hangi kapsamda değerlendirilir?” sorusunun yanıtı, hukuki anlamda “işçiyi gözetme borcu”dur. İşveren, bu kapsamda, çalışanların zarar görmemesi için tüm tedbirleri almak ve mevzuatta belirtilen yükümlülükleri eksiksiz yerine getirmek durumundadır.
Aşağıdaki tabloda, işverenin temel borçları özetlenerek “işçiyi gözetme borcu”nun nerede konumlandığı gösterilmektedir:
| Borç Türü | Açıklama |
|---|---|
| İşçiyi Gözetme Borcu | • İş sağlığı ve güvenliği önlemlerini almak • Risk değerlendirmesi yapmak • Koruyucu ekipman sağlamak • Eğitim ve bilgilendirme yapmak • İşçinin ruhsal ve fiziksel bütünlüğünü korumak |
| Ücret Ödeme Borcu | • İşçinin emeğinin karşılığı olan ücreti tam ve eksiksiz ödemek • Vadesinde ve yasal düzenlemelere uygun şekilde ödeme yapmak |
| Özen ve Sadakat Borcu | • İşverenin işçiye karşı dürüst ve saygılı davranma yükümlülüğü • İşçinin haklarını koruması ve gizliliğe riayet etmesi |
| İş Görme Borcu | • Daha çok işçiye ait bir borç olup, işçinin işi talimatlara ve sözleşmeye uygun şekilde yapmasını ifade eder |
| Rekabet Etmeme Borcu | • İşçi açısından, işverenin ticari menfaatlerini korumak adına haksız rekabette bulunmama • Genellikle ek sözleşmeler ya da protokollerle düzenlenir |
Tabloda görüldüğü üzere, “işçiyi gözetme borcu” doğrudan işverenin iş sağlığı ve güvenliğiyle ilgili tüm tedbirleri alma yükümlülüğünün çatı kavramıdır. Bu kapsamda diğer borçlar farklı alanlara yoğunlaşırken, sağlık ve güvenliğin sağlanması bu özel borcun merkezinde yer almaktadır.
Türkiye’de iş hukukunun en önemli prensiplerinden biri, işverenin işçiyi gözetme borcudur. Bu borcun kaynağı, 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu ve 4857 sayılı İş Kanunu gibi temel yasal düzenlemelerdir. İşverenin işyerinde her türlü iş sağlığı ve güvenliği önlemini alması, iş kazalarını önlemesi, işçilerin meslek hastalıklarına karşı korunması, gerekli ekipmanın temin edilmesi, yeterli eğitim ve bilgilendirmenin sağlanması bu borcun fiili yansımalarıdır.
Dolayısıyla soruda yer alan, “6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu ve 4857 sayılı İş Kanunu’nun hükümleri birlikte dikkate alındığında, işyerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için gereken her türlü önlemin alınması, işverenin işçiye karşı olan borçlarından hangisi kapsamındadır?” sorusuna verilecek en doğru yanıt, ‘İşçiyi gözetme borcu’ olmaktadır.
İşçiyi gözetme borcu, esasında işverenin yalnızca hukuki bir zorunluluğu değil, aynı zamanda bir etik ve insani sorumluluğudur. İşçinin yaşam hakkı, sağlığı ve güvenliği en temel insani değerlerdir ve bunların korunması için işverenin gerekli önlemleri almakta ihmali bulunamaz. Bu hakların korunması ve geliştirilmesi, iş ilişkisi sürecinde özenle gözetilmesi gereken bir husustur. Günümüzde bu yaklaşım, sürdürülebilir iş ortamının kurulmasında temel bir prensip haline gelmiştir.