Ses olaylarını bulmak için metni analiz ettikçe dikkat edilecek hususlar şunlardır:
Türkçe’de ses olayları; ünlü düşmesi, ünlü türemesi, ünsüz yumuşaması, ünsüz sertleşmesi, ünsüz benzeşmesi, ünlü daralması, sesli harflerin yer değiştirme olayları (metatez). Aşağıda ilgili metinden belirgin örneklerle ses olaylarını açıklıyorum:
Metinden Ses Olaylarını Bulma
- **Ünsüz Yumuşaması (Başkabaklarından d k’ göre) — Basında k sonra)+
Ses olaylarının hangileri vardır?
Answer:
Türkçede yazı ve konuşma dilinde en sık rastlanan ses olayları aşağıdaki gibidir. Metin içinde bu olaylardan bir veya birkaçı mutlaka bulunur. İnceleme yaparken kelimelerin kökleri ile eklenmiş hâllerini kıyaslayıp ses değişimlerini tespit etmelisiniz.
1. Ünsüz Yumuşaması (Ünsüz Değişimi)
- Tanım: Kelimenin “p, ç, t, k” gibi sert ünsüzle bittiği durumlarda, ünlüyle başlayan bir ek aldığında bu sert ünsüzün “b, c, d, g/ğ” sesine dönüşmesi.
- Örnek:
- “Kitap” + “-ı” → “Kitabı” (p → b)
- “Rençber” + “-i” → “Rençberi” (ç → c)
2. Ünsüz Sertleşmesi (Benzeşmesi)
- Tanım: Ünsüzle biten bir kelime, ünsüzle başlayan bir ek veya sözcük aldığında son ünsüz sertleşebilir (b, c, d, g → p, ç, t, k).
- Örnek:
- “Cennet” + “-den” → “Cennetten” (d → t)
- “Ocak” + “-ta” → “Ojakta” okunuşunda (c → ç) görülebilir.
3. Ünlü Daralması
- Tanım: Genellikle “a, e” ünlüsünün “ı, i, u, ü” ünlüsüne dönüşmesidir. En yaygın örneği “-yor” eki alan fiillerde görülür.
- Örnek:
- “Gelmek” + “-iyor” → “Geliyor” (e → i)
- “Koklamak” + “-uyor” → “Kokluyor” (a → u) (çoğunlukla konuşma dilinde hissedilir).
4. Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi)
- Tanım: İki heceli bir sözcük ek aldığı zaman bazen ikinci hecesindeki dar ünlü (ı, i, u, ü) düşebilir.
- Örnek:
- “Oğul” + “-u” → “Oğlu” (u düştü)
- “Burun” + “-u” → “Burnu” (u düştü)
- “Kayıp” + “-ı” → “Kaybı” (ı düştü)
5. Ünsüz Düşmesi
- Tanım: Kelimelerin aslında bulunan bir ünsüzün, ek alırken veya başka bir kelimeyle birleşirken düşmesidir.
- Örnek:
- “Küçük” + “-cük” → “Küçücük” (k ünsüzü düşer)
- “Sıcacık” kökündeki “ğ” sesi bazen telaffuzda kaybolur (“sı-cacık” şeklinde).
6. Ünlü Türemesi
- Tanım: Belli ekler alındığında ya da bazı birleşik kelimelerde kelimeye fazladan bir ünlü eklenmesidir.
- Örnek:
- “Pek” + “-cik” → “Pekcik” yerine “Pekâlâ” gibi kullanımlarda bazen ünlü artışı hissedilir.
- “Allah” + “-ım” → “Allâhım” (ses incelmesi/türemesi görülür).
7. Kaynaştırma Sesleri (Kaynaştırma Harfleri)
- Tanım: Özellikle ünlüyle biten bir sözcüğe yine ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde anlam ve telaffuz bütünlüğünü sağlamak için “y, n, s, ş” harfleri kullanılır.
- Örnek:
- “Baba” + “-ım” → “Babam” (kaynaştırma yok, doğrudan ek)
- “Baba” + “-ın” + “-ın evi” → “Babanın evi” (n kaynaştırma)
- “Su” + “-a” → “Suya” (y kaynaştırma)
8. Ulama
- Tanım: İki sözcük yan yana geldiğinde ilk sözcük ünlüyle biter, ikincisi ünsüzle başlarsa sesin bitişik okunmasıdır (daha çok okunuşla ilgilidir, yazımda fark edilmez).
- Örnek:
- “Senin adın” → “Se-nina-dın” (ses birleştirilerek okunur).
Yukarıdaki ses olaylarını değerlendirerek, metinde hangi kelimelerde bu değişimlerin meydana geldiğini tespit edebilirsiniz. Özellikle fiillere “-yor” gibi eklerin gelişi, “-den/-dan” eki alan sözcüklerin son harflerinin sertleşmesi, “a/e” ünlüsünün “ı/i/u/ü” hâline dönüşmesi gibi ipuçlarından hareketle her kelimeyi incelemeniz önerilir.
Ses Olaylarının Hangileri Vardır?
Cevap:
Aşağıdaki metin, Reşat Nuri Güntekin’den alınmış kısa bir pasajdan oluşmaktadır. Türkçe dilbilgisinde “ses olayları” ya da “ses bilgisi olayları” dediğimiz konu, sözcüklerin yapım ve çekim ekleri alırken veya farklı sözcüklerle birleşirken uğradıkları ses (fonetik) değişikliklerini kapsar. Metinde yer alan sözcükleri incelediğimizde, Türkçede en sık rastlanan ses olayları olan ünsüz yumuşaması, ünsüz sertleşmesi (benzeşmesi), kaynaştırma harfleri ve yer yer ünlü değişimleri gibi durumlarla karşılaşabiliriz. Elimizdeki görselde metnin tamamı net şekilde okunamasa da, sık rastlanan örneklerden ve pasajın bazı kelimelerinden yola çıkarak hangi ses olaylarının bulunabileceğini şu başlıklar altında açıklayabiliriz:
H2: Türkçede Sık Görülen Ses Olayları
Türkçede ses olaylarını anlamak için önce genel başlıkları belirtmek önemlidir:
-
Ünsüz Yumuşaması (p-ç-t-k → b-c-d-ğ)
Sözcüğün sonunda sert ünsüzler (p, ç, t, k) bulunuyorsa ve ardından sesli (ünlü) ile başlayan bir ek gelirse bu sert ünsüzler yumuşar. Örneğin:- “Kitap + ı” → “Kitabı” (p → b)
- “Ayak + ı” → “Ayağı” (k → ğ)
-
Ünsüz Sertleşmesi / Benzeşmesi (d → t, c → ç vb.)
Bazı durumlarda sözcüğün sonundaki sert ünsüz, kendisinden sonra gelen ekin ilk ünsüzünü de kendisine benzeştirir veya tam tersi. Örneğin:- “Kitap + da” → “Kitapta” (d → t)
- “Fark + etmek” → “Fark ettim” (ed- → et- biçiminde benzeşme)
- “Git + dikçe” → “gittikçe” (d → t)
-
Ünlü Daralması (e → i, a → ı)
Fiil kök veya gövdelerindeki son ünlünün, -yor eki aldığında bazen daraldığını görürüz:- “Geliyor” (gel + i + yor)
- “Anla + ıyor” → “anlıyor” (a → ı)
-
Ünlü Düşmesi
Sözcüğün içinde iki heceli bir fiil kökü veya ad kökü varken, ek aldığında ortadaki ünlü düşebilir:- “Yemek + -di” → “yedi” (burada “ye-me-k” fiilinde orta hecede e düşmüştür)
- “Burun + -um” → “burnum” (u düşebilir)
-
Kaynaştırma Harfleri (n, s, y, ş)
Türkçede ünlü ile biten bir sözcüğe yine ünlü ile başlayan ek geldiğinde iki ünlü arasında ortaya çıkan yardımcı (kaynaştırma) harfleridir. Örneğin:- “Oda + ı” değil, “odası” (kaynaştırma harfi “s”)
- “Akıl + ı” değil, “aklı” (kaynaştırma harfi yazılmaz ama bu da özel bir durumdur)
- “Baba + ım” yerine “babam” (kaynaştırma harfi “m” sesine dönüşmüş, tarihsel süreçle yerleşmiştir)
-
Ses Türemesi (Araya giren ünlü/ünsüz) ve Diğer Olaylar
Bazı alıntı kelimelerde veya Türkçenin ağızlarında ara sesler/türemeler gözlenebilir. Standart Türkiye Türkçesinde daha sınırlı görünür.
H2: Metinde Karşımıza Çıkabilecek Örnekler
Elimizdeki pasaj (fotoğrafta görülen sayfa) Reşat Nuri Güntekin’e ait bir metin olup, tam metin net okunmadığı için yalnızca fark edilebilen bazı kelimelerden örnekler vereceğiz. Bu tür metinlerde en sık rastlanan ses olaylarını şöyle sıralayabiliriz:
H3: “Fark ettim” İfadesi – Ünsüz Sertleşmesi / Benzeşmesi
- fark + et + tim → “fark ettim”
Burada “fark” sözcüğü “k” ile biter (sert ünsüz). Ardından gelen “et” fiilinin ilk harfi “e” olsa da ek birleşiminde çoğu zaman “farkettim” şeklinde yazılır. Bu kullanımda, yazım açısından tercih “fark ettim” (iki ayrı kelime) biçiminde de olabilir. Ses bilgisi bakımından ise “k” sesinin ardından gelen “et” fiili, birleşik fiil yapısında “fark et-” → “farket-” biçiminde okunduğunda “k”nin sertliğini koruduğu ve “et” fiilindeki “d” türevi (örneğin “ediyor” gibi varyantlarda) “t”ye dönüştüğü durumlar gözlenebilir.
H3: “Gittikçe” İfadesi – Ünsüz Sertleşmesi
- git + dikçe → “gittikçe”
Bu örnekte “-dikçe” eki “d” ile başlar (yumuşak ünsüz), fakat “git” sözcüğü sert ünsüz “t” ile bittiği için “d” sesi sertleşerek “t”ye dönüşür ve “gittikçe” ortaya çıkar. Bu olay, ünsüz benzeşmesinin (sertleşmesinin) tipik bir örneğidir.
H3: “Hoşluğu” İfadesi – Ünsüz Yumuşaması
- hoşluk + u → “hoşluğu”
Türkçede sözcük sonunda sert ünsüz “k” bulunuyorsa, ünlüyle başlayan bir ek aldığında “k” → “ğ” biçiminde yumuşar. “Hoşluk” sözcüğüne -u hâl eki geldiğinde ise “hoşluğu” şeklinde yazılması gerekir. Burada “k” sesinin “ğ”ye dönüşmesi ünsüz yumuşaması olarak adlandırılır.
H3: Muhtemel Kaynaştırma Harfleri
Metinde doğrudan seçilebilen örnekler kısıtlı olsa da, Türkçede çok sık gördüğümüz için kaynaştırma harflerine de dikkat edebiliriz:
- “iplerin elinden” gibi bir örnek geçse, “ipler + i + n + elinden” biçiminde bir kaynaşma (özellikle -n-) olabilir. Bu, metnin tam hâlinde görülebilecektir.
- “senin elin” yerine “senin elin” ifadesi normaldir; “senin anın” gibi bir kullanımda “n” harfi de kaynaştırma olarak karşımıza çıkar.
H2: Metindeki Tahmin Edilebilir Ses Olayları Tablosu
Aşağıda, metinden görebildiğimiz veya tipik olarak karşılaşacağımız bazı sözcükleri ve ses olaylarını bir araya getiren bir tablo sunulmuştur:
| Kelime/İfade | Ses Olayı | Açıklama |
|---|---|---|
| fark ettim | Ünsüz sertleşmesi/benzeşmesi | “fark” (k ile biten) + “etmek” birleşik fiilinde “k” sert ünsüzü, sonraki fiilin “d” türevini “t”ye dönüştürerek sertleşmeye yol açabilir. |
| gittikçe | Ünsüz sertleşmesi (d → t) | “git + dikçe” ekinde “d” sesi “t” olur. |
| hoşluğu | Ünsüz yumuşaması (k → ğ) | “hoşluk” sözcüğüne “-u” eki geldiğinde “k” yumuşayarak “ğ”ye dönüşür. |
| (Olası) iplerin | Kaynaştırma harfi (n) | “ipler + i” yapılırken ekler arasında “n” harfi kaynaştırma görevi görür (metinde varsa). |
| (Olası) ediyorum | Ünlü daralması (e/ a → i/ ı) | “etmek” fiili şimdiki zaman eki alırken “ediyorum” biçimine gelebilir; “e” → “i” daralması görülür (metinde benzer kullanım varsa). |
| cesaret edemeyerek | (Belirgin bir olay yok / bileşik kullanım) | “cesaret” + “etmek” tamlaması, “edemeyerek” ifadesinde kayda değer bir yumuşama veya sertleşme yoktur, ancak bileşik kullanımda “et” fiili çekime girmiştir. |
Yukarıdaki tablo, metnin tamamında bulunabilecek örneklerden sadece bir kısmını göstermektedir. Metnin bütününü inceleyerek diğer ses olaylarına da (örneğin ünlü düşmesi, farklı kaynaştırma harfleri vb.) rastlayabiliriz.
H2: Kısa Bir Özet ve Önemli Noktalar
-
Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi):
- “gitmek” → “gitti”
- “fark etmek” → “fark ettim”
- “yap + dı” → “yaptı”
Bu tür örneklerde, sözcük sonundaki sert ünsüz (p, ç, t, k, s, ş, h, f) kendisinden sonra gelen ekin ilk ünsüzünü de sertleştirebilir.
-
Ünsüz Yumuşaması:
- “ayak + ı” → “ayağı”
- “çocuk + a” → “çocuğa”
- “kitap + ı” → “kitabı”
Sözcük sonunda p, ç, t, k gibi sert ünsüzler, ünlü ile başlayan ek geldiğinde b, c, d, ğ seslerine dönüşebilir.
-
Kaynaştırma Harfleri:
- “oku + -a” değil, “okua” gibi yapay bir form yerine “okuya” (kaynaştırma ‘y’)
- “ipler + i + n” → “iplerin” vb.
İki ünlünün karşılaşması durumunda araya ‘y, n, s, ş’ gibi harfler girebilir.
-
Ünlü Düşmesi ve Daralması:
- “yemek” → “yedi” (ü)nlü düşmesi)
- “ağla + -ıyor” → “ağlıyor”/“ağlıyorum” (daralma: a → ı)
Metinden Seçilebilenlere Dönüş: Yukarıdaki örnekler, Reşat Nuri Güntekin’in pasajında da büyük olasılıkla görülmektedir. Fotoğrafta net okunan “farkettim,” “gittikçe,” “hoşluğu” gibi detaylarda ünsüz yumuşaması ve benzeşmesi örneklerini saptayabiliyoruz. Metnin tam hâli okunduğunda, başka kelimelerde kaynaştırma harfleri veya ünlü düşmesi gibi durumlar da çıkabilir.
Kısaca Sonuç
- Metinde “fark ettim” ve “gittikçe” sözcüklerinde ünsüz sertleşmesi (benzeşmesi) örneklerine rastlarız.
- “Hoşluğu” ifadesinde, “hoşluk” sözcüğünün ek almasıyla birlikte ünsüz yumuşaması ortaya çıkar (k → ğ).
- Farklı ek kullanımında (örneğin “ediyorum,” “yapıyorum” vb.) varsa, ünlü daralması gözlemlenebilir.
- Metinde “iplerin,” “senin,” “odası” vb. gibi yapılar varsa, kaynaştırma harfleri (n, s, y, ş) görülebilir.
Bu nedenle pasajda en azından ünsüz yumuşaması, ünsüz sertleşmesi ve muhtemel kaynaştırma harfleri örneklerinin bulunduğunu söyleyebiliriz.