Ses olaylarını bul
Metin Çalıkuşu kitabından bir parçadır ve içerisinde Türkçe dilbilgisi kurallarına dair çeşitli ses olayları bulunabilir. Ses olaylarını tespit ederken kelimeleri tek tek incelemekte fayda var. İşte metinden örnekler:
1. Ünlü düşmesi (Arapça kökenli kelimelerde genellikle görülür):
- Korkar ve korkmayız kelimelerinde “korkmak” fiilinde bir ses olayı yoktur, ancak iki vokalin araya bir ünsüz sessiz.
Ses Olaylarını Bulma ve İnceleme
Soru:
“Çalıkuşu” adlı eserin bu bölümünde (görselde yer alan kısım), hangi ses olayları (ünsüz yumuşaması, ünlü değişimleri vb.) bulunmaktadır?
Cevap:
Türkçede yazı dilinde ve konuşma dilinde ortaya çıkan ses olayları, kelimelerin hem yapısında hem de eklerin eklenmesi sürecinde ortaya çıkabilmektedir. “Çalıkuşu”ndan alınan bu paragrafta da benzer ses olaylarını inceleyebiliriz. Aşağıda ünlü daralması, ünsüz yumuşaması, ünsüz sertleşmesi, kaynaştırma harfleri (y, n, s, ş), ünlü düşmesi gibi temel ses olayları örnekleri, metindeki seçili kelime ve ekler doğrultusunda açıklanmaktadır.
1. Türkçedeki Yaygın Ses Olayları
1.1 Ünsüz Yumuşaması (Sessiz Yumuşaması)
- Kelime sonu -p, -ç, -t, -k sert ünsüzlerinin, ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında -b, -c, -d, -ğ şekline dönüşmesidir.
- Örneğin “kitap + ı” → “kitabı” (p → b), “kulak + ı” → “kulağı” (k → ğ).
1.2 Ünsüz Sertleşmesi (Benzeşme)
- Bazı sözcüklerde, son ses yumuşak bir ünsüz iken, ünsüzle başlayan bir ek geldiğinde sertleşir.
- Örneğin “cennet + de” → “cennette” (d → t), “ranza + dA” → “ranzada” (zorunlu sertleşme yoktur, ancak “b” veya “c” gibi ünsüzler sert bir ek alırsa benzeşme olabilir).
1.3 Kaynaştırma Harfleri
- Türkçede ünlü ile biten bir köke yine ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde, “y, ş, s, n” gibi harfler devreye girer.
- Örneğin “ayak + ı” → “ayağı” (y kaynaştırma harfi), “burun + u” → “burnu” (n kaynaştırma harfi).
1.4 Ünlü Daralması
- “Gelmek, görmek” gibi -e ile biten kök fiiller, şimdiki zaman eki “-iyor” ile kullanılırken e → i daralması yaşayabilir.
- Örnek: “gel + iyor” → “geliyor” (burada e sabit kalabilir, bazen “geliyo” gibi ağızlara ait söyleyişte daralma görülür), “gör + üyor” → “görüyor” (standart yazı dilinde “görüyor” yerine “görüyorum” şeklindedir, burada “gör-” kökü + “-ü-” kaynaştırma sesi + “-yor”).
1.5 Ünlü Düşmesi
- İki heceli bazı kelimeler, ünlüyle başlayan ek aldıklarında hecenin bir ünlüsü düşebilir.
- Örneğin “oğul + u” → “oğlu”, “ağız + ı” → “ağzı”.
1.6 Ulama
- İki kelime yan yana geldiğinde, ilk kelimenin sonu ünsüz, ikinci kelimenin başlangıcı ünlü ise ses birleşmesi (ulama) söz konusudur. Yazılı metinde işaretlenmez fakat konuşma dilinde duyulabilir.
2. Metinden Seçilmiş Kelimelerde Ses Olayları Örnekleri
Aşağıda, görseldeki “Çalıkuşu” sayfasında (kısmen) yer alan bazı kelimeler üzerinde ses olaylarını inceleyelim. Telif hakları nedeniyle tüm paragrafı buraya aktarmıyoruz; yalnızca eğitsel amaçla bazı kısa örnekleri ele alıyoruz.
-
“Korkmayız”
- Köken: “korkma-” fiili + “-y” (kaynaştırma) + “-ız” (1. çoğul şahıs eki).
- Burada kaynaştırma harfi “y” dikkat çekicidir. Direkt “korkma-ız” yerine “korkmayız” yazarız.
-
“Eteklerime”
- Köken: “etek” + “-ler” (çoğul eki) + “-im” (1. tekil kişi iyelik eki) + “-e” (yönelme hali).
- Burada belirgin bir ünsüz yumuşaması veya daralma yok. Yine de eklerin bir araya gelişinde bir ses olayı yoksa da sıra hâlinde eklenişi görülebilir: etek → etekler → eteklerim → eteklerime.
-
“Görüyorum”
- Köken: “görmek” fiilinin şimdiki zaman (–(i)yor) + 1. tekil eki (-um) ile çekimi.
- Standart yazı dilinde “gör + üyor + um” → “görüyorum”. Bazı ağızlarda (“göriyorum” veya “görüyo’m”) ünlü daralması farklı şekillerde de algılanabilir. Kaynaştırma “ü” harfinin varlığını da vurgulayabiliriz: “gör- + -ü- + -yor + -um”.
-
“Sarıldığını”
- Köken: “sarıl” fiili + “-dik” (ortaç eki) + “-ı” (iyelik) + “-n” (2. tekil iyelik? Burada “-ın” ekindeki “n” üçüncü şahıs iyelikle karıştırılmamalı) + “-ı” (belirtme hali).
- Bu tür birleşik eklerde, “sarıl-dık-ı-n-ı” şeklinde ek yığılması görülebilir. Bariz bir ünlü düşmesi olmamakla birlikte, aradaki “ı” sesleri Türkçedeki hece yapısına uyacak şekilde kaynaşır.
-
“Koltuklarının altından”
- “koltuk” + “-lar” + “-ın” + “-ın” + “-dan” şeklinde ek dizisi vardır.
- Burada da ünsüz yumuşaması gözlenmemiştir. Ancak ek yığılması örneğidir; “koltukların” → “koltuklarının”. Sonundaki “-dan” çıkma hali ekidir.
-
“Kaldırıyorum”
- “kaldırmak” fiili + “-yor” (şimdiki zaman) + “-um” (1. tekil kişi).
- “kaldır-” kökünde bir ses olayı yok, ancak yine kaynaştırma “ı” (kaldır + ı + yor + um) mevcuttur.
-
“Çocuğun”
- “çocuk” kelimesi + “-un” (isim tamlamasında iyelik eki veya belirtme durumu).
- “çocuk” → “çocuğun”, çocuğ- şeklinde bir kısmi ünsüz yumuşaması ya da kalın ünlüye geçiş söylemiyoruz; aslında “k” → “ğ” beklenebilirdi; yazıda ise “çocuğun” (k → ğ) yumuşama örneği vardır.
-
“Başımızdan”
- “baş” + “-ımız” (1. çoğul iyelik) + “-dan” (ayrılma hali).
- “baş + ımız” birleşiminde ekstra bir kaynaştırma harfi kullanılmaz, doğrudan eklenir. Sertleşme veya yumuşama bulunmaz.
-
“Bakıyorum” / “Durmadan bakıyorum” ifadesi görseldeki diğer cümlelerden türetilebilir.
- “bakmak” + “-ıyor” (şimdiki zaman) + “-um” (1. tekil).
- “bak- + ı + yor + um” şeklinde yine kaynaştırma sesli “ı” bulunur.
3. Örnek Ses Olayları Tablosu
Aşağıdaki tabloda, metinden seçtiğimiz örnek kelimelere ve onlardaki ses olaylarına genel bir bakış sunulmuştur:
| Kelime | Köken / Ekler | Oluşan Ses Olayı | Açıklama |
|---|---|---|---|
| korkmayız | korkma + y + ız | Kaynaştırma harfi “y” | “korkma-” + “-ız” arasında “y” kullanımı |
| eteklerime | etek + ler + im + e | Belirgin yok | Sıralı ekleme, ek yığılması |
| görüyorum | gör- + ü + yor + um | Kaynaştırma sesli “ü” / Ünlü daralması (konuşmada) | “görmek” → “görüyor” → “görüyorum” |
| sarıldığını | sarıl- + dık + ı + n + ı | Kaynaştırma sesli (ı) | “sarıl-dık” ve eklerin birleştirilmesi |
| koltuklarının | koltuk + lar + ın + ın | Yok (ünsüz yumuşaması gözlenmez) | Çoklu ek dizisi |
| altından | alt + ın + dan | Yok | Sıralı ekleme |
| kaldırıyorum | kaldır + ı + yor + um | Kaynaştırma sesli “ı” | “kaldırmak” → “kaldır + yor + um” |
| çocuğun | çocuk + un | Ünsüz yumuşaması (k → ğ) | Yazıda “çocuğu + un” → “çocuğun” (konuşma dilinde “ğ” sesi) |
| başımızdan | baş + ımız + dan | Yok | Doğrudan ek birleşimi |
4. Kısa Değerlendirme ve Özet
- Metinde özellikle kaynaştırma harflerinin (y, ı/ü vb.) yoğun kullanımını görebiliriz. Türkçe, eklemeli bir dil olduğu için ünlüyle biten kök ile ünlüyle başlayan ek arasına çoğu zaman “y” veya kaynaştırma ünlüsü (ı/ü) girer.
- Ünsüz yumuşamasına da örnek olarak “çocuğun” kelimesi dikkat çekmektedir (çocuk → çocuğu → çocuğun). Yazılışta “k” korunur gibi görünse de telaffuzda “ğ” sesi duyulur.
- Bazı fiillerde şimdiki zaman eki “-(i)yor” getirilirken ünlü daralması veya kaynaştırma ortaya çıkar (“görüyorum, kaldırıyorum, bakıyorum” vb.).
- Parçadaki ek yığılmaları (örneğin “sarıldığını,” “koltuklarının altından”) Türkçenin eklemeli yapısını; kaynaştırma harfleri, ünlü uyumu ve yumuşama gibi kuralların aynı anda işleyebildiğini gösterir.
Metnin ses olaylarını toparladığımızda, sıklıkla karşımıza kaynaştırma harfleri ve ünsüz yumuşaması çıkar. Ünlü daralması ve ünlü düşmesi daha sınırlı durumlarda veya farklı çekimlerde ortaya çıkar; bu metinde ise esas dikkat çeken, fiillerdeki “-yor” kalıbına eklenen kaynaştırma ünlüleri ve “korkma + y + ız” gibi yapılarla görülen “y” kaynaştırma harfidir.
Ses olaylarını bul:
Answer:
Aşağıdaki örneklerde, metinden alınmış bazı sözcüklerin hangi ses olaylarına uğradığını görebilirsin. Türkçede sık görülen ses olaylarını (ünsüz yumuşaması, ünsüz benzeşmesi, ünlü daralması, ünlü düşmesi, kaynaştırma/ara sesler vb.) dikkate alarak inceleyelim:
1) Ünsüz Yumuşaması (P, Ç, T, K → B, C, D, Ğ)
• çocuğun
◦ Asıl biçimi “çocuk”tur. “-un” eki (bir ünlüyle başlayan ek) gelince sonda bulunan “k” ünsüzü “ğ” ünsüzüne dönüşür. Yani “çocuk + un” → “çocuğun”.
Bu cümlede “bir çocuğun sarıldığını görüyorum” ifadesinde geçen “çocuğun” kelimesinde ünsüz yumuşaması vardır.
2) Kaynaştırma (Ara) Sesleri
Türkçede ünlüyle biten bir köke ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde “y, n, s, ş” gibi harfler kaynaştırma görevi üstlenir.
• korkmayız
◦ “korkma-” (olumsuzluk) + “-y-” (kaynaştırma) + “-ız” (1. çoğul şahıs).
Burada “ma” ile “ız” arasında y kaynaştırma sesi görülür.
• havaya
◦ “hava” + “-y-” + “-a” (yönelme eki).
“hava” sözcüğü ünlüyle bittiği için, ünlüyle başlayan “-a” ekinden önce y kaynaştırma harfi gelmiştir.
• koltuklarının / kollarını / arkasını / gözlerine vb.
◦ Bu tip kelimelerde “-n-” kaynaştırma harfi kullanılır. Örneğin “koltukları” + “-n-” + “ın” = “koltuklarının”, “gözleri” + “-n-” + “e” = “gözlerine” gibi.
Sonda 3. şahıs iyelik eki (-(s)ı/-i) olduğu için, ardından gelen hâl eki (örneğin -i, -e, -ı) öncesinde n kaynaştırması eklenir.
Metindeki Diğer Sözcükler Hakkında
Metnin kalan kısmında genellikle standart eklemeler (zaman, kip, şahıs ekleri) bulunur. Dikkat çeken başka bir ünsüz benzeşmesi (fıstıkçı şahıs kuralı: p, ç, t, k, f, s, ş, h) veya ünlü düşmesi/ünlü türemesi örneği bu pasajda net olarak görülmemektedir. Ağırlıklı olarak yukarıdaki ünsüz yumuşaması (“çocuğun”) ve kaynaştırma (“korkmayız”, “havaya”, “koltuklarının” vb.) ses olayları dikkat çekmektedir.
Bu metinden yola çıkarak en belirgin ses olaylarını şu şekilde özetleyebiliriz:
- Ünsüz yumuşaması: “çocuk” → “çocuğun”
- Kaynaştırma (ara) sesleri: “korkma-y-ız”, “hava-y-a”, “koltukları-n-ın” vb.
@username