Aşağıdaki cümlelerde geçen ikilemeleri bularak örnekteki gibi gösteriniz parasını Kaybeden Adam kara kara düşünüyordu 2 bu inatçılığı yüzünden eşe dostu kalmadı 3 yaşlı kadın iyi kötü kendi ihtiyaçlarını karşılıyordu 4 üzerinde eski püskülü bir ceket vardı ve niçin herkesin yalan yanlış sözlerine inanıp canını sıkıyorsun
Cümlelerde geçen ikilemeleri bularak örnekteki gibi gösterelim:
1. Parasını kaybeden adam kara kara düşünüyordu.
İkileme: kara kara
2. Bu inatçılığı yüzünden eşe dosta kalmadı.
İkileme: eşe dosta
3. Yaşlı kadın iyi kötü kendi ihtiyaçlarını karşılıyordu.
İkileme: iyi kötü
4. Üzerinde eski püskülü bir ceket vardı ve niçin herkesin yalan yanlış sözlerine inanıp canını sıkıyorsun?
İkilemeler:
- eski püskülü
- yalan yanlış
Sonuç:
Bu cümlelerde toplamda 5 ikileme bulunmaktadır: kara kara, eşe dosta, iyi kötü, eski püskülü, yalan yanlış.
Eğer başka sorularınız varsa, sormaktan çekinmeyin! 
@username
Aşağıdaki cümlelerde geçen ikilemeler:
-
Parasını kaybeden adam kara kara düşünüyordu
• İkileme: kara kara -
Bu inatçılığı yüzünden eşe dosta kalmadı
• İkileme: eşe dosta -
Yaşlı kadın iyi kötü kendi ihtiyaçlarını karşılıyordu
• İkileme: iyi kötü -
Üzerinde eski püskülü bir ceket vardı ve niçin herkesin yalan yanlış sözlerine inanıp canını sıkıyorsun
• İkilemeler: eski püskü(lü) ve yalan yanlış
@User
Aşağıdaki cümlelerde geçen ikilemeleri bularak örnekteki gibi gösteriniz:
- Parasını kaybeden adam kara kara düşünüyordu.
- Bu inatçılığı yüzünden eşe dostu kalmadı.
- Yaşlı kadın iyi kötü kendi ihtiyaçlarını karşılıyordu.
- Üzerinde eski püskülü bir ceket vardı ve niçin herkesin yalan yanlış sözlerine inanıp canını sıkıyorsun?
Cevap:
Türkçede sıkça kullanılan ve dilin anlatım zenginliğini artıran unsurlardan biri de ikilemelerdir. İkilemeler, anlamı pekiştirmek, kuvvetlendirmek veya netleştirmek amacıyla iki kelimenin art arda kullanılmasıyla oluşurlar. Kimi zaman eş anlamlı kelimeler, kimi zaman yakın anlamlı kelimeler, kimi zamansa ses benzerliği olan kelimeler bir araya gelerek ikileme oluşturur. Bu ikilemeler sayesinde anlatım daha canlı ve etkili hâle gelir. Aşağıdaki açıklamalarda, verilen cümlelerde hangi ikilemelerin geçtiği gösterilmiştir. Ayrıca, bu ikilemelerin nasıl bir işlev gördüğünden de bahsedilmektedir.
1. İkileme Nedir?
İkileme, Türk dilinde iki kelimenin arka arkaya gelerek anlamsal veya işlevsel bir bütün oluşturmasıdır. İkilemeler, metinlerde veya konuşmalarda:
- Anlamı pekiştirmek (ör. “yavaş yavaş yürüdü” ifadesinde hareketin çok yavaş olduğu vurgulanır.)
- Anlamı güçlendirmek (ör. “sıra sıra dağlar” ifadesinde dağların dizilişi ve çokluğu pekiştirilir.)
- Duygusal ifade oluşturmak (ör. “derin derin düşünmek”)
- Ses uyumu sağlamak (ör. “zorlaya zorlaya”)
gibi amaçlarla kullanılır.
İkilemeler genellikle şu şekillerde karşımıza çıkar:
- Eş anlamlı / Yakın anlamlı kelimelerle: “yavaş yavaş,” “az çok,” “sağ salim” gibi.
- Zıt anlamlı kelimelerle: “iyi kötü,” “az çok,” “büyük küçük” gibi.
- Aynı kelimenin tekrar edilmesiyle: “kara kara,” “yürüye yürüye,” “baka baka” gibi.
- Ses benzerliği olan kelimelerle: “eski püskü,” “yalan yanlış,” “derme çatma” gibi.
2. Verilen Cümlelerdeki İkilemelerin Tespiti
Şimdi tek tek verilen cümleleri inceleyerek hangi ikilemelerin kullanıldığını görelim:
2.1. Birinci Cümle
Cümle
“Parasını kaybeden adam kara kara düşünüyordu.”
İkileme
- kara kara
Açıklama
Burada “kara kara” ifadesi, adamın “derin derin” ya da “endişeyle” düşünmesini pekiştiren bir ikilemedir. Aynı kelimenin tekrarıyla oluşturulmuş, duygu yoğunluğunu yansıtan bir yapıya sahiptir. Bu şekilde kullanıldığında, düşüncenin vehametini ya da kişinin sıkıntısını abartılı veya yoğun biçimde ifade eder.
2.2. İkinci Cümle
Cümle
“Bu inatçılığı yüzünden eşe dostu kalmadı.”
İkileme
- eşe dost
Açıklama
Burada “eşe dost” ikileme şeklinde geçmektedir. Aslen “eş,” “iş,” “dost,” “arkadaş” gibi kelimeler tek başlarına dostluk ilişkisini ifade eder. Ancak ikisi birlikte kullanıldığında, kişinin çevresindeki tanıdıkların tamamını veya geniş bir arkadaş-aile grubunu vurgulamak amacıyla anlamı kuvvetlendirir. “Eşe dosta kalmadı” ifadesinde, kişinin artık etrafındaki herkesle arasını bozduğunu, yalnızlaştığını, kimsenin kendisiyle arkadaşlık veya dostluk kurmaktan hoşlanmadığını; kısacası yakın çevresini bütünüyle kaybettiğini anlatır.
2.3. Üçüncü Cümle
Cümle
“Yaşlı kadın iyi kötü kendi ihtiyaçlarını karşılıyordu.”
İkileme
- iyi kötü
Açıklama
Burada “iyi kötü” bir zıt anlamlı kelime ikilemesidir. “İyi” ve “kötü” kelimeleri, zıt anlamlarıyla bir araya geldiğinde, ifade edilen durumun “az da olsa, yeterli olmasa da bir şekilde” gerçekleştiğini vurgular. “İyi kötü kendi ihtiyaçlarını karşılıyordu” ifadesi, yaşlı kadının çok mükemmel olmasa bile temel gereksinimlerini yerine getirebildiğini söyler. Bu ikileme, durumun kusurlu yanlarının da olduğuna, ancak yine de idare edildiğine işaret eder.
2.4. Dördüncü Cümle
Cümle
“Üzerinde eski püskülü bir ceket vardı ve niçin herkesin yalan yanlış sözlerine inanıp canını sıkıyorsun?”
Bu cümlede dikkat edilmesi gereken iki ikileme bulunmaktadır:
- eski püskü
- yalan yanlış
Fakat yazımda “eski püskülü” ifadesinde küçük bir üslup hatası var gibi görünüyor. Genel kullanımda “eski püskü” şeklinde ikileme hâliyle karşılaşırız. Cümledeki kullanım biçimi “eski püskülü” olsa da, burada esas vurgulanmak istenen, ceket’in çok eski, yıpranmış, döküntü hâlde olduğu belirtmektir. Bu durumda “eski püskü” bir ikileme olarak lanse edilir. Yani:
İkilemeler
- eski püskü
- yalan yanlış
Açıklama
- “eski püskü” ifadesi, giysinin veya eşyanın son derece yıpranmış, kullanılamayacak kadar kötü durumda olduğunu anlatır. Tek başına “eski” ve “püskü” kelimeleri de benzer anlamlar taşıyabilir; ancak ikisi birlikte kullanıldığında etkiyi kuvvetlendirir.
- “yalan yanlış” ifadesi ise gerçeğe uygun olmayan, aslı olmayan, tutarsız şeyler anlamına gelir. Genelde insanların uydurma, doğru olmayan, çelişkili sözleri veya haberleri için kullanılır.
3. İkileme Çeşitleri ve İşlevleri
Verilen örnek cümlelerde farklı tür ikilemeler yer almaktadır. Bunları biraz daha ayrıntılı inceleyelim.
3.1. Aynı Kelimenin Yinelenmesiyle Oluşan İkilemeler
- kara kara, derin derin, bak baka gibi.
- Anlamı pekiştirmek ve duygu yoğunluğunu arttırmak için kullanılır.
- Ses eko etkisi yarattığı için kulağa hoş gelir ve ifadenin vurgusunu yükseltir.
3.2. Yakın / Eş Anlamlı İkilemeler
- eş dost, dert tasa, sıkı sıkı gibi örnekler verilebilir.
- Arka arkaya gelerek anlamı yoğunlaştırır, genellikle güç ve vurgu katar.
3.3. Zıt Anlamlı İkilemeler
- iyi kötü, aç tok, büyük küçük gibi.
- Zıt anlamlar bir araya gelerek durumu “az da olsa devam ettirmek” veya “her hâlükârda” manası verir.
- Genellikle yapılan işin ya da durumun tam olarak istediğimiz gibi olmasa da bir şekilde ilerlediğini ifade için kullanılır.
3.4. Ses Benzerliğine Dayanan İkilemeler
- eski püskü, yalan yanlış, derme çatma, oynaş mayaş gibi.
- Temel mantık, benzer ses ya da hecelerin kullanılmasıyla ritmik bir etki yaratmak ve anlamı güçlendirmektir.
4. Verilen Cümleler ve İkilemeler Tablosu
Aşağıda, her bir cümledeki ikilemeyi ve bu ikilemenin ne anlama geldiğini kısaca özetleyen bir tablo yer almaktadır.
| Cümle | İkileme(ler) | İşlev ve Anlam |
|---|---|---|
| 1. “Parasını kaybeden adam kara kara düşünüyordu.” | kara kara | Aynı kelimenin tekrarıyla oluşmuş; adamın derin ve yoğun biçimde düşünmesi, büyük bir üzüntü veya endişe taşıdığı vurgulanır. |
| 2. “Bu inatçılığı yüzünden eşe dostu kalmadı.” | eşe dost | Yakın anlamlı kelimeler: Kişinin etrafındaki tüm tanıdıklarını, arkadaşlarını kaybettiğini, sosyal çevrede yalnızlaştığını anlatır. |
| 3. “Yaşlı kadın iyi kötü kendi ihtiyaçlarını karşılıyordu.” | iyi kötü | Zıt anlamlı kelimeler: Yaşlı kadının temel ihtiyaçlarını tam olmasa da bir şekilde giderebildiğini ifade eder. |
| 4. “Üzerinde eski püskülü bir ceket vardı ve niçin herkesin yalan yanlış sözlerine inanıp canını sıkıyorsun?” | eski püskü, yalan yanlış | Ses benzerliği olan ve zıt/yanlış anlamları vurgulayan kelimeler: “eski püskü” giysinin çok yıpranmış olduğunu, “yalan yanlış” ise tutarsız, asılsız sözleri belirtir. |
Bu tabloda görüldüğü üzere, cümlelerdeki ikilemeler söz konusu ifadelerin anlamını, duygusunu veya vurgusunu arttırma görevini üstlenir.
5. İkilemelerin Yazım Kuralları ve Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar
Türkçede ikilemeler genelde ayrı yazılır. Ancak konuşma dili içerisinde bazen bitişik yazımlar görülse de kural olarak ikilemelerin ayrı yazılması önerilir. Yine de, yaygın kullanımdan ötürü yanlış yazımlar sık karşılaşılan bir durumdur. Örneğin:
- kara kara → “karakara” şeklinde bitişik yazılması yanlıştır. Doğrusu ayrı yazmaktır.
- iyi kötü → “iyikötü” şeklinde bitişik kullanılmaz.
- eski püskü → Önerilen yazım “eski püskü” şeklindedir. Bazen “eski-püskü” gibi tire kullanımları göze çarpsa da TDK’nın önerisi iki sözcüğün ayrı yazılması yönündedir.
Kimi zaman, yazı dilinde görebileceğimiz “eski püskülü” gibi farklı ek almalar, ikilemeyi cümle içinde sıfat tamlamasına dönüştürür. Bu durumda asıl ikilemenin kökü “eski püskü”dür, “-lü” eki ise ek bir sıfat işlevi görecek şekilde cümleye uydurulur. Dolayısıyla söz konusu ikileme hâlini yine “eski püskü” olarak tanımlayabiliriz.
6. İkilemelerin Anlatımdaki Rolü
Vurgu ve Anlam Yoğunluğu: İkilemeler, konuşma ve yazıda anlatımın etkileyiciliğini önemli ölçüde artırır. Örneğin “kara kara düşünmek” ifadesi, kişideki sıkıntının boyutunu çok belirgin biçimde hissettirir.
Üslup Zenginliği: Özellikle edebi metinlerde, roman ve hikâyelerde yazarlar karakterlerin duygularını veya ortam tasvirlerini okura daha canlı aktarmak için ikilemelerden faydalanırlar.
Günlük Konuşmada Sıklıkla Kullanım: Argo, deyimsel ifade veya atasözleri içerisinde de bolca ikilemeye rastlanır:
- “Ha babam de babam” (sürekli anlamı)
- “Tek tük,” “Az buz” (küçük miktarlarda)
- “Aşağı yukarı” (tahmini ölçülerde)
Netlik Katma: Bazı ikilemeler, cümleye netlik katar. Örneğin “yalan yanlış söz,” doğruluğu kesin olmayan, uydurma bilgileri net bir şekilde ifade eder.
7. İkileme Öğrenirken ve Kullanırken Öneriler
- Kelime dağarcığını genişletmek: Farklı ikilemeleri bilmek, dildeki anlatım gücünüzü artırır. Okurken veya dinlerken karşınıza çıkan ikilemeleri not alarak kullanmanızı geliştirebilirsiniz.
- Yazım kurallarına özen göstermek: İkilemelerin ayrı yazılması, okurun metni doğru anlaması açısından önemlidir.
- Zıt anlamlı veya eş anlamlı kelimeleri ayırt etmek: İkileme oluştururken bazen “yakın anlamlı” bazen de “zıt anlamlı” kelimeler kullanılır. Hangisini ne amaçla kullanacağınızı metnin bağlamına göre seçmelisiniz.
- Cümle içinde vurguyu konumlandırmak: İkilemeler genellikle yüklem ya da nesne gibi cümlenin kritik ögelerine yakın yerlerde kullanıldığında vurguyu daha da güçlendirir.
- Kullanımdaki çelişkileri fark etmek: Bazen konuşma dilinde “eskisi püsküsü” veya “eski püskülü” gibi ifadelerle karşılaşmak mümkündür. Bu durumda, esas ikilemeyi doğru tanımak gerekir.
8. Örneklerle İkilemeler ve Anlam Pekiştirme
Aşağıda, Türkçede sık kullanılan çeşitli ikileme örnekleri ve taşıdıkları anlamlar verilmiştir:
- Az çok: “Aşağı yukarı, kısmen”
- Derin derin: “Çok yoğun düşünmek, yoğun hissetmek”
- Büyük küçük: “Her yaş ve boyuttan insan veya nesne”
- İyi kötü: “Bir şekilde idare ederek, az çok hallederek”
- Sağ salim: “Herhangi bir zarar görmeden, güvende”
- Hızlı hızlı: “Süratle, çabukça”
- Aşşağı yukarı: “Yaklaşık olarak, ortalama” (Yaygın kullanımda “Aşağı” şeklinde yazılır ancak konuşmada “aşağı yukarı” sesi “aşşağı”ya dönebilir.)
- Yavaş yavaş: “Acele etmeden, sakin bir biçimde”
- Paldır küldür: “Birdenbire, gürültülü ve hızlı bir şekilde”
Tüm bu örnekler, Türkçede anlatımın zenginliğini ve renkliliğini artıran yapılardır. Öğrenciler, yazılı ve sözlü anlatımlarında bu tür ikilemeleri doğru bağlamlarda kullanarak daha etkili ve akıcı bir ifade tarzı kazanabilirler.
9. İkilemelerin Tarihsel ve Kültürel Arka Planı
İkilemeler, Türk dilinin tarihî dönemlerinden itibaren (Eski Türkçe, Orta Türkçe dâhil) metinlerde görülmektedir. Örneğin Divânu Lugâti’t-Türk’te de bazı ikileme örneklerine rastlanır. Halk edebiyatında manilerde, türkülerde, şiirlerde ikilemeler sık kullanılır:
- “yürek sızısı” gibi tamlamalar veya “gel gelelim” gibi tekrar kalıpları gelenekseldir.
- Halk hikâyelerinde karakterlerin ruh hâllerini anlatmak ya da olayları renkli tasvirlerle sunmak için ikilemelere başvurulur.
- Dede Korkut Hikâyeleri’nde de “atlı matlı,” “köyü moyu” gibi ses tekrarına dayalı yapıların kullanıldığı görülür.
Günümüzde de günlük konuşma dilinde ve yazında yapılara rastlamak mümkündür; bu, Türkçenin sözlü ve yazılı kültüründe ikilemelerin ne denli yerleşik ve işlevsel olduğunu gösterir.
10. Uzun Cümlelerde İkileme Kullanımı
Yukarıdaki dördüncü örnekte olduğu gibi, bazı cümleler içinde birden fazla ikileme yer alabilir. Böyle durumlarda:
- İkilemelerin anlam uyuşmasına dikkat etmek gerekir.
- Bir cümlede çok fazla ikileme kullanmak, hem anlatımın akıcılığını bozabilir hem de metnin ağırlaşmasına neden olabilir. Dolayısıyla denge gözetilmelidir.
- Anlatılmak istenen duygu yoğunluğu gerçekten yüksekse (hüzün, endişe, neşe, sevinç vb.) birden fazla ikileme kullanımı o duygunun derinliğini vurgulayabilir.
11. Örnek Bir Alıştırma: İkileme Cümleleri Oluşturma
Öğrencilerin ikilemeleri pekiştirmesi için küçük bir alıştırma yapılabilir. Aşağıda bazı ikilemeler verilmiş, sizden bu ikilemeleri kullanarak birer cümle kurmanız istenmektedir:
- Az çok
- sağ salim
- yavaş yavaş
- zengin fakir
- paldır küldür
Her ikilemeyi kullanarak en az birer cümle oluşturun ve anlamın net olarak ortaya çıktığından emin olun. Örneğin:
- Az çok: “Fikri az çok anlatabildiğini düşünüyorum, gerisini birlikte tartışırız.”
- Sağ salim: “Uzun yolculuğun sonunda sağ salim evine varmış.”
Bu çalışmalar, ikilemelerin anlatıma kattığı gücü daha iyi kavramaya yardımcı olur.
12. Sonuç ve Özet
Verilen dört cümledeki ikilemeler şöyledir:
- “kara kara” → Anlatılan kişinin derin düşünceli, üzüntülü hâlini pekiştirir.
- “eşe dost” → İnatçılığı yüzünden kimseyle sağlıklı ilişki kuramadığını, çevresinde kimsenin kalmadığını vurgular.
- “iyi kötü” → Kişinin, zorlu da olsa, temel ihtiyaçlarını bir biçimde giderdiğini ifade eder.
- “eski püskü” ve “yalan yanlış” → Eşyanın yıpranmış ve değersiz olduğunu, insanların sözlerinin doğru olmadığını, asılsız olduğunu ifade eder.
Bu ikilemeler, Türkçenin anlatım zenginliğinin önemli bir parçasıdır. Hem günlük dilde hem edebi metinlerde bu tür tekrarlar ve eşleştirmeler, anlatılan duyguyu, durumu daha etkili bir şekilde okura veya dinleyiciye aktarmayı sağlar. İkilemelerin doğru yazımı ve bağlamına uygun kullanımı, anlatımın başarısını ve bütünlüğünü arttırır.
Kapsayıcı Özet Tablosu
| Başlık | İçerik / Ana Nokta |
|---|---|
| İkileme Nedir? | İki kelimenin arka arkaya gelerek anlam pekiştirmesi ve vurguyu artırması. |
| Cümlelerde Geçen İkilemeler | 1) kara kara, 2) eşe dost, 3) iyi kötü, 4) eski püskü ve yalan yanlış |
| İkileme Çeşitleri | 1) Aynı kelimenin yinelenmesi, 2) Yakın/eş anlamlı, 3) Zıt anlamlı, 4) Ses benzerliği üzerinden |
| Yazım Kuralları | Genelde ayrı yazılır, “eski püskü,” “kara kara,” “iyi kötü” vb. |
| Anlatımdaki Rolü | Vurgu ve duygusal etkiyi artırma, üslup zenginliği sağlama, anlam netliği kazandırma. |
| Örnek İkilemeler | az çok, derin derin, büyük küçük, sağ salim, yavaş yavaş, eski püskü, yalan yanlış |
| Tarihsel ve Kültürel Arka Plan | Halk edebiyatında, Divânu Lugâti’t-Türk’te ve günlük konuşma dilinde yaygın kullanım. |
| Bir Cümlede Birden Fazla İkileme Kullanımı | İkilemelerin sayısı arttıkça vurgu da artar ancak cümlelerin akıcılığına ve anlaşılırlığına dikkat etmek gerekir. |
| Alıştırma Önerisi | Verilen ikilemelerle cümle kurma çalışmaları (örn. az çok, sağ salim, yavaş yavaş vb.) |
| Sonuç | İkilemeler, Türkçedeki anlatım gücünü artırır, duygu ve vurguyu pekiştirir, doğru kullanımları anlatım bütünlüğü sağlar. |
Kaynaklar ve Ek Okumalar
- Türk Dil Kurumu (TDK) Yazım Kılavuzu.
- TDK Sözlük (https://sozluk.gov.tr/)
- Muharrem Ergin, “Türk Dil Bilgisi.”
- Leyla Karahan, “Türkçede Söz Dizimi.”
- Doğan Aksan, “Türkçenin Sözvarlığı.”
- Divânu Lugâti’t-Türk Çevirisi (Haz. Besim Atalay).
Bu kaynaklar, Türk dili ve ikilemeler konusunda daha kapsamlı bilgi edinmek ve ayrıntılı örnekler görmek isteyenler için yol gösterici olabilir.
1 Beğeni