Bu parçada numaralanmış cümlelerin hangisi, yapısı bakımından diğerlerinden farklıdır?
Cevap: (IV) numaralı cümle yapısı bakımından diğerlerinden farklıdır. Çünkü (IV) cümlesi “Kâh … kâh …” ifadesiyle iki ayrı yargıyı (iki ayrı fiili) eş düzeyde sıralar. Bu nedenle sıralı/bağlı cümle özelliği gösterir. Diğer cümleler ise içinde fiilimsi (zarf-fiil, sıfat-fiil vs.) barındıran ya da girişik birleşik yapılara sahip cümlelerdir.
Aşağıda her cümlenin yapı özelliklerini adım adım inceleyelim:
-
(I) “Kayalar arasındaki dik ve dar bir patikadan inince bir dereyle karşılaştık.”
• “inince” zarf-fiil (zaman bildiren) özelliğindedir.
• Tek temel yargı “karşılaştık” olsa da zarf-fiilin kullanımı nedeniyle girişik birleşik cümle niteliği taşır. -
(II) “İki sırtın birleştiği dar boğazda kayadan kayaya atlayarak köpüren sular, kulakları dolduran büyük bir gürültü çıkarıyordu.”
• “birleştiği”, “atlayarak köpüren” gibi sıfat-fiiller ve zarf-fiiller yer alır.
• Sıfat-fiil ve zarf-fiil kullanımıyla girişik birleşik bir yapı oluşturur. -
(III) “Suyun kenarındaki dar yolda, çok kere taştan taşa atlayıp yürüdük.”
• Burada “atlayıp” ifadesi zarf-fiildir.
• İki eylem (“atlamak” ve “yürümek”) “-ip” ekiyle tek cümlede bütünleştirilmiştir, dolayısıyla girişik birleşik cümle görülür. -
(IV) “Kâh derenin kıyısına kadar iniyor kâh beyaz köpüklü çağlayanlara yüksekten bakıyorduk.”
• “Kâh … kâh …” yapısıyla iki ayrı fiil (“iniyor” ve “bakıyorduk”) eş düzeyde sıralanmıştır.
• Bu kullanım sıralı/bağlı cümle özelliği doğurur ve diğerlerinden farklıdır. -
(V) “İki yanda dimdik yükselen kayaların yarıkları arasından fırlayan kocaman çam ağaçları, yan yatmış bir hâlde boşluğa uzanıyordu.”
• “yükselen kayaların yarıkları arasından fırlayan …” yapıları sıfat-fiillerdir.
• Temel yargısı “uzanıyordu” olsa da içindeki sıfat-fiillerle girişik birleşik cümle örneğidir.
Yapı Özellikleri Tablosu
| Cümle No | Metin | Yapı Türü | Açıklama |
|---|---|---|---|
| (I) | Kayalar arasındaki dik ve dar bir patikadan inince bir dereyle karşılaştık. | Girişik Birleşik Cümle | “inince” zarf-fiili var. |
| (II) | İki sırtın birleştiği dar boğazda kayadan kayaya atlayarak köpüren sular… çıkarıyordu. | Girişik Birleşik Cümle | Sıfat-fiil ve zarf-fiil (… birleştiği, … atlayarak) kullanılmıştır. |
| (III) | Suyun kenarındaki dar yolda, çok kere taştan taşa atlayıp yürüdük. | Girişik Birleşik Cümle | “atlayıp” zarf-fiiliyle iki eylem tek cümlede birleşir. |
| (IV) | Kâh derenin kıyısına kadar iniyor kâh beyaz köpüklü çağlayanlara yüksekten bakıyorduk. | Sıralı/Bağlı Cümle | “Kâh … kâh …” ifadesiyle iki ayrı fiil eşit düzeyde sıralanmıştır; yapı bakımından farklı. |
| (V) | İki yanda dimdik yükselen kayaların yarıkları arasından fırlayan kocaman çam ağaçları… uzanıyordu. | Girişik Birleşik Cümle | “yükselen”, “fırlayan” sıfat-fiilleri kullanılmıştır. |
Kısa Özet
Diğer cümleler fiilimsi (zarf-fiil, sıfat-fiil) barındıran girişik birleşik cümlelerken, (IV) numaralı cümle “kâh … kâh …” kalıbını kullanarak iki farklı fiili eş düzeyde sıralayan (sıralı/bağlı) yapıdadır. Bu nedenle (IV) yapısı bakımından farklıdır.