Soru: Ekteki görsele göre, yazım kuralları (Birleşik sözcüklerin yazımı, Kısaltmalara getirilen eklerin yazımı, Büyük harflerin kullanımı, Bağlaç eki olan -de/-da’nın yazımı) ile ilgili hangi konuya dair bir yazım yanlışı veya doğruluğu söz konusudur?
Cevap:
Aşağıdaki bilgiler, soruda yer alan dört yazım kuralı (birleşik sözcüklerin yazımı, kısaltmalara getirilen eklerin yazımı, büyük harflerin kullanımı ve bağlaç eki olan -de/-da’nın yazımı) hakkında genel ilkeleri içerir. Metindeki ifadelere bakılarak hangi kurala ilişkin yazım yanlışı yapıldığı veya yapılmadığını daha doğru saptayabilirsiniz. Yine de bu kuralların ayrıntılarını ve örneklerini inceleyerek doğru cevabı bulabiliriz.
1. Birleşik Sözcüklerin Yazımı
Birleşik sözcükler, iki veya daha fazla sözcüğün anlam ve yapı bakımından tek bir sözcük hâline gelmesiyle oluşur. Türkçede bazı birleşik sözcükler bitişik, bazıları ise ayrı yazılır. Bitişik ya da ayrı yazılma durumu, hem anlam hem de kullanım şekline bağlıdır. Örnekler:
-
Bitişik Yazılan Birleşik Sözcüklere Örnekler:
- Kahvaltı (kahve + altı)
- Hanımeli (hanım + eli)
- Bilgisayar (bilgi + sayar)
-
Ayrı Yazılan Birleşik Sözcüklere Örnekler:
- Beyaz eşya
- Açık oturum
- Deniz Yıldızı (kimi kaynaklarda bitişik de yazılabilir, ancak TDK genellikle “denizyıldızı” şeklinde bitişik yazım önerir; istisnalar olabilir.)
Birleşik sözcüklerin yazımında sık yapılan hatalar, özellikle hepsi bitişik mi yoksa ayrı mı yazılacak konusudur. Dolayısıyla, metinde “birleşik sözcük” niteliği taşıyan ifadelerin yanlış yazılıp yazılmadığını kontrol etmek gerekir.
2. Kısaltmalara Getirilen Eklerin Yazımı
Kısaltmalar, yazıda yer kazandırmak ya da bazı kurum ve kuruluş isimlerini kısaltarak kullanmak amacıyla başvurulan yöntemlerdir. Kısaltmalara ek getirirken izlenecek belirli kurallar vardır:
-
Tamamı Büyük Harfli Kısaltmalar
- Bu tür kısaltmaların son harfine göre sesli uyumuna dikkat edilerek ekler kesme işareti (
') ile ayrılır. - Örneğin: “TBMM’ye”, “TSK’dan”, “ABD’de”.
- Bu tür kısaltmaların son harfine göre sesli uyumuna dikkat edilerek ekler kesme işareti (
-
Bazı Özel Kısaltmalar
- Sonunda nokta bulunan kısaltmalara ek getirilirken de genelde kesme işareti kullanılır: “Prof.’un”, “Dr.’a” gibi.
- Kurum kısaltmaları (ODTÜ, İTÜ vb.) de benzer şekilde yazılır: “ODTÜ’den”, “İTÜ’ye”.
-
Büyük-Küçük Harfli Karışık Kısaltmalar
- Radar, Nato, Tübitak gibi kısaltma ya da özel isim olarak karışık yazımı olan sözcüklere genellikle özel isim hükmü söz konusu olmakla birlikte, ek getirirken ses uyumuna bakıp kesme işareti kullanılır: “NATO’nun”, “TÜBİTAK’tan”.
- Her zaman TDK’nin (TDK’nın) kılavuzunu kontrol etmek gerekir.
Dolayısıyla eğer sorudaki metinde “T.C.’ye”, “MEB’e” veya başka bir kısaltmaya ek getirilmesi söz konusu ise, bunu kesme işaretiyle ayırmak gerekmektedir. Metinde verilmiş örneklerde böyle bir kısaltma olup olmadığına dikkat edilmelidir.
3. Büyük Harflerin Kullanımı
Büyük harf kurallarında en sık yapılan hatalar; özel isimlerin (kişi isimleri, şehir, ülke vb.) doğru yazımı, cümle başı veya dizeler gibi yerlerde büyük harfin kullanımının unutulmasıdır.
- Kişi, hayvan, kurum, coğrafi yer adları: “Ali”, “Ankara”, “Türk Dili Kurumu”, “Van Gölü”, “Karadeniz” gibi özel adlar büyük harfle başlar.
- Cümle başı: Her cümle büyük harfle başlar.
- Tırnak içindeki cümle: Tırnak içinde yer alan ifade cümle ise yine ilk harfi büyük yazılır.
Metinde eğer “Turan Zengin” gibi bir isim geçiyorsa, her iki sözcüğün de baş harfinin büyük kullanılması gerekir. Bu kural ihlal edilmemiş ise burada bir yazım yanlışı yoktur; ancak “Turan zengin” gibi bir kullanım söz konusuysa büyük harf hatası yapılmıştır. Aynı şekilde kurum veya kuruluş isimleri, ülke ya da şehir adları yanlış yazıldıysa bu da büyük harf kullanımına dair yanlışı gösterir.
4. Bağlaç Eki Olan -de/-da’nın Yazımı
Türkçede pek çok kişi, ek ve bağlaç olan “-de/-da” ile sık sık hata yapar. Ayırt etmenin pratik yolu şudur:
- Bağlaç olan ‘de/da’: Ayrı yazılır. Bağlaç olan “de/da”yı cümleden çıkardığınızda geriye kalan bölüm anlamlıysa veya cümle bozulmuyorsa bu kullanım “bağlaç”tır ve ayrı yazılır.
- Örneğin: “Ben de gideceğim.” cümlesinde “Ben gideceğim.” hâlâ anlamlıdır. Bağlaçtır, dolayısıyla “de” ayrı.
- Bulunma hali eki ‘-de/-da’: Eklendiği kelimeyle bitişik yazılır.
- Örneğin: “Evde kimse yok.” cümlesinde “-de” bir çekim ekidir, “ev” sözcüğünden ayrılamaz. “Ev kimse yok.” diye yazılırsa anlamsız olur.
Soruda “Bağlaç eki olan -de/-da” ifadesiyle kastedilen aslında “bağlaç olan ‘de/da’” ifadesidir. Eğer metinde “Burada da hata yok” yerine “Buradada hata yok” gibi bitişik yazılmış bir kullanım varsa, bu yanlış olur.
Metinde Yanlışın veya Doğrunun Saptanması
Soru ve şıklar genelde “Bu metinde aşağıdakilerden hangisiyle ilgili bir yazım yanlışı yapılmıştır?” ya da “Hangisiyle ilgili yazım hatası yoktur?” şeklinde gelebilir. Metinde:
- Birleşik Sözcük Varsa: Tam olarak birleşik mi yoksa ayrı mı yazılması gerektiğine bakınız.
- Kısaltma Varsa: Kesme işaretinin ve eklerin doğru kullanılıp kullanılmadığını analiz ediniz.
- Büyük Harf Bekleyen Kelimeler: Kişi isimleri, ülke, şehir, kurum adları vb.
- -de/-da Bağlacı ile İlgili: Doğru mu ayrı yazılmış yoksa bitişik mi yazılmış?
Şıklar şu şekildedir:
- A) Birleşik sözcüklerin yazımı
- B) Kısaltmalara getirilen eklerin yazımı
- C) Büyük harflerin kullanımı
- D) Bağlaç eki olan -de/-da’nın yazımı
Metin içeriğine bakıldığında (resimde net görülmese de “Turan Zengin’in”, “Turan Zengin atölye”, “toplumsal mozaik” vb. ifadeler olabilir) büyük harfler doğru kullanılmış, yani “Turan” ve “Zengin” baş harfleri büyük. Kısa gözlemle “Turan Zengin”de kısaltma değil özel isim vardır, dolayısıyla kısaltma kuralına dair doğrudan hata olmayabilir. Bağlaç olan “de/da” görülmüyorsa veya doğru şekilde “de” / “da” olarak ayrı yazılmışsa, bu da hatasızdır. O hâlde en olası düzeltme konusu “Birleşik sözcük” veya “kısaltma” kuralı olabilir.
Yine de genel kurallar çerçevesinde bakınca çoğu soru, “en çok hata yapılan kuralı” doğru seçenek olarak verdirir. Büyük harf kullanımı doğru ise (özel isimler, cümle başları vb.), kısaltma yoksa veya varsa da doğru eklenmişse, metinde bağlaç “de” de doğru yazıldıysa geriye “birleşik sözcükler” kuralı kalmıştır. Eğer soruda “Bu metinde şu yazım kuralı yanlış değildir.” diyorsa ve kısaltmalar hiç geçmediği hâlde o seçeneği sunuyorsa, orada muhtemelen “kısaltma eklerinin yazımı” ile ilgili hata barındırmıyor demektir.
Dolayısıyla soru “Hangisiyle ilgili yazım yanlışı yapılmamıştır?” şeklindeyse ve metinde kısaltma geçmediği ya da kısaltma geçiyorsa bile doğru eklenmişse, cevap (B) “Kısaltmalara getirilen eklerin yazımı” olabilir. Ancak kesin sonuç, metinde gerçekten hangi unsurların kullanıldığına ve nasıl yazıldığına bağlıdır.
Örnek Bir Tablo
Aşağıda bu dört yazım kuralını kısaca özetleyen bir tablo yer almaktadır:
| Kural | Açıklama | Örnek |
|---|---|---|
| Birleşik Sözcüklerin Yazımı | Bazı sözlüklere göre bitişik, bazılarına göre ayrı yazılır; TDK Yazım Kılavuzu referans alınmalıdır. | hanımeli, kahvaltı |
| Kısaltmalara Getirilen Eklerin Yazımı | Genellikle büyük harfli kısaltmalarda kesme işareti, küçük harfli kısaltmalarda yazım farklılıkları olup TDK kuralları gözetilir. | “TBMM’ye”, “Dr.’a” |
| Büyük Harflerin Kullanımı | Özel isimler, cümle başları, kurum-kuruluş adları büyük harfle başlar. | “Ali”, “Ankara” |
| Bağlaç Olan -de/-da & Bulunma Hâli Eki -de/-da | Bağlaç olan “de/da” her zaman ayrı; bulunma hâli eki “-de/-da” ise kendinden önceki sözcükle bitişik yazılır. Karıştırılmaması gerekir. | “Ben de geldim.” / “Evde” |
Bu bilgilere dayanarak, sorunuzda yer alan metinde hangi kuralın doğru veya yanlış uygulandığını tespit etmek için her parçayı tek tek incelemeniz önerilir. Eğer metinde bir kısaltma yoksa veya mevcutsa ama ekler doğruysa, (B) seçeneği ile ilgili yanlış yapılmamış olabilir. Ya da metinde özel isimler doğru yazılmışsa (C) yanlışsız olabilir. Benzer şekilde birleşik sözcükler ya da “-de/-da” bağlacı hatalı değilse farklı sonuca ulaşabilirsiniz.