Nurgül’ün bu metinden hareketle yaptığı çıkarımlardan hangileri doğrudur?
Cevap:
Bu soru, çevresel faktörlerin canlıların genetik (kalıtsal) yapısı ve fenotipleri üzerindeki etkisini konu almaktadır. Soruda üç farklı yargı verilmiş ve bu yargıların metinle veya genel biyoloji bilgileriyle karşılaştırılarak sınıflandırılması istenmiştir. Yargılar şunlardır:
- Çevresel faktörler canlıların genetik yapısında değişikliğe yol açabilir.
- Deniz seviyesinden yüksek rakımlarda, kalıtımın (genotipin) etkilenmeden fenotiplerinde gözlemlenen değişiklikler meydana gelebilir.
- Çevresel faktörlere dayalı olarak canlıların görünüşlerinde değişiklikler meydana gelebilir.
Bu yargılardan hangilerinin metinden ve temel biyoloji bilgilerimizden yola çıkarak doğru olduğunu bulmak için öncelikle bazı temel kavramları açıklamak gerekir.
Çevresel Faktörler, Genotip ve Fenotip
- Genotip: Bir canlının kalıtsal özelliklerini ya da diğer bir deyişle genlerinin tümünü ifade eder. Genotip, anne ve babadan aktarılan genetik bilginin özgün kombinasyonudur.
- Fenotip: Canlının dış görünüşü, fizyolojik özellikleri ve gözlemlenebilen tüm nitelikleridir. Fenotip, genotipin çevresel faktörlerle etkileşimi sonucu ortaya çıkar.
Örneğin, bir bitkinin çiçek rengi (mor, pembe, beyaz vb.) fenotipidir. Bu renk, genetik faktörlerin yanı sıra toprağın pH değeri, besin miktarı, ışık yoğunluğu ya da sıcaklık gibi çevresel koşullara göre değişiklik gösterebilir. Fakat bu tür değişiklikler genellikle genetik yapıyı (DNA dizilimini) değiştirmez, sadece gen ifadesini (gene expression) etkiler.
Yargı 1’in Değerlendirilmesi
I. “Çevresel faktörler canlıların genetik yapısında değişikliğe yol açabilir.”
Burada yanılgıya düşülmemesi gereken nokta, çevresel faktörlerin kalıcı ve doğrudan bir ‘genetik mutasyon’ oluşturabilme durumudur. Genel olarak, ortanca (hydrangea) çiçeklerin renk değişimi örneğinde olduğu gibi, bitkilerin ya da hayvanların dış görünüşünde (fenotipinde) çevresel faktörler nedeniyle değişiklikler gözlenebilir. Ancak bu değişiklikler genotip üzerinde doğrudan bir mutasyona sebep olmaz. Genotipte gerçekleşecek bir değişim, radyasyon gibi mutajenik etkiler veya hatalı hücre bölünmesi gibi değişikliklerle ortaya çıkabilir. Gündelik çevresel koşullar (pH, ısı, ışık miktarı vb.) genellikle canlının genetik kodunu kalıcı olarak değiştirmez ama genlerin ifadesini etkileyerek fenotipin çeşitlenmesine neden olabilir.
Bu nedenle, “Çevresel faktörler canlıların genetik yapısında değişikliğe yol açabilir” ifadesi genellikle yanlıştır. Metin de ortanca çiçeklerinin renk değiştirmesinin genetik yapıyı değil, fenotipi etkilediğine işaret etmektedir.
Yargı 2’nin Değerlendirilmesi
II. “Deniz seviyesinden yüksek rakımlarda, kalıtımın (genotipin) etkilenmeden fenotiplerinde gözlemlenen değişiklikler meydana gelebilir.”
Yüksek rakımlarda oksijen basıncının daha düşük olması, havanın daha soğuk ve kuru olması gibi çevresel koşullar, özellikle hayvanlarda ve insanlarda kan hücrelerinin sayısının artması, solunum hızının değişmesi, bitkilerde ise büyüme hızının farklılaşması gibi değişikliklere neden olabilir. Bu değişiklikler, canlının genotipini kalıcı olarak değiştirmez, ancak fenotipte çeşitli uyum mekanizmaları devreye girer. Dolayısıyla deniz seviyesinden uzaklaştıkça, “genetik yapısı sabit (genotip etkilenmeden)” kalsa bile “fenotipik özelliklerde” belirli değişimler ortaya çıkması mümkündür. Metin içeriği, yüksekte yetişen bitkilerin boy uzunluklarının veya çiçeklerinin renginin farklılaştığına da değiniyor olabilir. Bu, tam da fenotipe yönelik bir değişiklik örneğidir. Böylece bu ikinci yargı doğru sayılır.
Yargı 3’ün Değerlendirilmesi
III. “Çevresel faktörlere dayalı olarak canlıların görünüşlerinde değişiklikler meydana gelebilir.”
Bitkilerde toprağın pH değeri farklı olduğunda çiçek renkleri değişebiliyor, hayvanlarda beslenme ya da iklim koşulları tüy rengi veya vücut yapısı üzerinde etki yapabiliyor. Dolayısıyla “Çevresel faktörler, canlının dış görünüş (fenotip) özelliklerinde değişikliğe sebep olabilir” ifadesi kesinlikle doğrudur. Metnin de belirttiği örnek, farklı rakımlarda veya farklı toprak şartlarında yetişen bitkilerin renk ve boy gibi görünüş özelliklerinin değişebileceğini vurgulamaktadır. Bu tam olarak bir fenotip değişikliği örneğidir.
Doğru Yargı(lar) ve Seçenek Değerlendirmesi
Verilen yargılara göre:
- I numaralı yargı genel geçer şekilde yanlıştır, çünkü sıradan çevresel faktörler doğrudan genetik kodu (DNA dizilimini) değiştirmez.
- II numaralı yargı doğrudur: Yüksekte yetişen canlıların fenotipik özelliklerinde (örneğin boy uzama oranı, çiçek rengi vs.) değişiklikler olabilir, genotip sabit kalır.
- III numaralı yargı da doğrudur: Çevresel faktörler canlıların görünüşlerinde değişikliklere birbirinden farklı biçimlerde yol açabilir.
Bu nedenle sorunun doğru cevabı, II ve III’ün doğru olduğuna işaret eden “D) II ve III” şıkkıdır.
Özet Tablo
Aşağıdaki tabloda her bir yargının doğru veya yanlış olduğuna dair özet bilgiyi görebilirsiniz:
| Yargı | Doğru / Yanlış | Açıklama |
|---|---|---|
| I. Çevresel faktörler canlıların genetik yapısında değişikliğe yol açar. | Yanlış | Sıradan çevresel şartlar genotipi değiştirmez; gen ifadesini değiştirip fenotipi etkiler. |
| II. Deniz seviyesinden yüksek rakımlarda genotip sabit kalırken fenotipte değişim olur. | Doğru | Oksijen basıncı, sıcaklık gibi çevresel faktörler fenotipte uyum mekanizmalarını tetikleyebilir, fakat kalıtsal temele doğrudan etki etmez. |
| III. Çevresel faktörlere dayalı olarak canlıların görünüşünde değişiklikler ortaya çıkabilir. | Doğru | Toprak pH değeri, yaşamsal koşullar, iklim vb. fenotipi etkiler; çiçek rengi, vücut özellikleri gibi dış görünüş değişiklikleri gözlenebilir. |
Bu tablodan da görüldüğü gibi I yanlış, II doğru, III de doğrudur. Dolayısıyla “II ve III” seçeneği en doğru cevaptır.
Sonuç ve Kısa Değerlendirme
Metindeki örnek, bitkilerin yetiştiği toprak yapısına göre renk veya büyüme farklılıkları göstermesiyle ilgilidir. Bu, fenotip değişiminin tipik bir örneğidir. Çevresel koşullara bağlı olarak ortaya çıkan bu değişiklikler, canlıların hayatta kalma şansını artırır veya bazı adaptasyonlara öncülük eder. Ancak kalıtsal materyalde (genotipte) kalıcı bir değişim olması, sıradan çevresel faktörlerin ötesinde özel koşullar (örneğin mutajenik etkenler) gerektirir. Dolayısıyla bu soru özelinde, I numaralı yargı çevresel faktörlerin doğrudan “genetik yapıyı değiştireceği” yönünde kişiyi yanıltabilir. II ve III ise tam da metnin ve temeldeki biyoloji bilgilerinin altını çizdiği fenotipik değişiklik örneklerine işaret ettiği için doğru kabul edilir.
Bu açıklamalara dayanarak, “Nurgül’ün bu metinden hareketle yaptığı çıkarımlardan hangileri doğrudur?” sorusunda en doğru cevap “D) II ve III” olacaktır.