Asya’da kurulan Türk devletleri
Asya’da Kurulan Türk Devletleri
Türkler tarih boyunca Asya kıtasında birçok devlet kurmuş ve bu bölgede derin izler bırakmıştır. İşte Asya’da kurulan en önemli Türk devletlerinden bazıları:
1. Göktürk Devleti (552-744)
- Önemi: Türk ismini kullanan ilk devlettir.
- Kurucusu: Bumin Kağan.
- Başkent: Ötüken.
- Başarıları: İlk Türk alfabesi olan Orhun alfabesini geliştirmişlerdir.
2. Uygur Devleti (744-840)
- Kurucusu: Kutluk Bilge Kül Kağan.
- Başkent: Karabalsagun.
- Kültür: Uygurlar, Maniheizm ve Budizm’i benimsemiş, yerleşik hayata geçen ilk Türk devleti olmuştur.
3. Hun İmparatorluğu (MÖ 220 - MS 216)
- Kurucusu: Teoman.
- Ünlü Hükümdar: Mete Han, orduda "onlu sistem"i geliştirmiştir.
- Önemi: Türklerin tarih sahnesine çıkmasını sağlayan ilk büyük Türk devletidir.
4. Karahanlılar (940-1212)
- Kurucusu: Bilge Kül Kadir Han.
- Din: İslamiyet’i benimseyen ilk Türk devletidir.
- Başkent: Balasagun.
5. Selçuklu Devleti (1040-1157)
- Kurucusu: Selçuk Bey’in torunları Tuğrul Bey ve Çağrı Bey.
- Önemli Başkentleri: Nişabur, Rey, Merv.
- Başarıları: Dandanakan Savaşı ile kurulmuş ve Anadolu’nun kapılarını Türklere açmıştır.
6. Timur İmparatorluğu (1370-1507)
- Kurucusu: Timur.
- Başkent: Semerkand.
- Kültür: Bilim, sanat ve mimari alanında önemli eserler vermiştir. Örneğin, Timur’un desteklediği bilim adamı Uluğ Bey, astronomi alanında çalışmalar yapmıştır.
7. Safevi Devleti (1501-1736)
- Kurucusu: Şah İsmail.
- Başkent: Tebriz.
- Özelliği: Türk kökenli olup Şii mezhebini benimsemişlerdir.
Bu devletler dışında Asya’nın çeşitli bölgelerinde pek çok küçük Türk devleti kurulmuş, ancak yukarıda sıralananlar en etkili ve önemli olanlardır. Türk devletleri Asya’nın hem siyasi hem de kültürel yapısında büyük bir rol oynamıştır.
Eğer bu devletlerden biri hakkında daha fazla bilgi istersen, detaylıca anlatabilirim.
Asya’da kurulan Türk devletleri nelerdir?
Answer:
Aşağıda, Orta Asya coğrafyasında kurulmuş önemli Türk devletlerini ve temel özelliklerini maddeler hâlinde görebilirsiniz. Bu devletler hem Türk kültürünün şekillenmesinde hem de sonraki Türk devletlerine örnek oluşturmasında büyük rol oynamışlardır.
1. Asya Hun (Büyük Hun) Devleti (MÖ 3. yüzyıl – MS 1. yüzyıl)
- Kurucusu: Tarihi kayıtlarda, ilk öncü hükümdar olarak Teoman (Tuman) kabul edilir.
- Başkent: Ötüken (Orta Asya bozkırları).
- Önemli Özellikler:
- Türk tarihinin bilinen ilk büyük devletidir.
- Teşkilatçı yapısıyla boylar federasyonundan güçlü bir merkezi yönetime geçilmiştir.
- Ordu sistemini ve siyaset anlayışını sonraki Türk devletlerine miras bırakmıştır.
2. Göktürk Devleti (552 – 659)
- Kurucusu: Bumin Kağan ve kardeşi İstemi Yabgu öncülüğünde kurulmuştur.
- Başkent: Ötüken ve sonrasında Orhun bölgesi.
- Önemli Özellikler:
- “Türk” adını resmi devlet ismi olarak kullanan ilk devlettir.
- Orhun Yazıtları bu dönemde dikilmiş olup Türk dilinin ve edebiyatının en eski yazılı kaynaklarıdır.
- Göktürkler, Çin, Sasani ve Bizans gibi büyük devletlerle diplomasi ve ticaret ilişkileri kurmuştur.
3. Kutluk (II. Göktürk) Devleti (681 – 744)
- Kurucusu: Kutluk Kağan (İlteriş Kağan olarak da bilinir).
- Önemli Özellikler:
- Göktürk Devleti’nin ardından tekrar bağımsızlık mücadelesi vererek kurulmuştur.
- Bilge Kağan, Kültigin ve Tonyukuk gibi önemli devlet adamları sayesinde yönetim ve kültür açısından en parlak dönemlerini yaşamışlardır.
4. Uygur Devleti (744 – 840)
- Kurucusu: Kutluk Bilge Kül Kağan olarak bilinir.
- Önemli Özellikler:
- Yerleşik hayata geçen ilk Türk devletlerinden biridir.
- Mimari, resim ve heykel sanatında gelişme kaydederek tapınaklar ve şehircilik alanında örnek olmuştur.
- Manihaizm ve Budizm dinlerini benimsedikleri için Türk kültüründe harf yazısı ve kütüphaneler gibi yeniliklerle öne çıkmışlardır.
5. Karahanlılar (840 – 1212)
- Kurucusu: Bilinen ilk hükümdarı Kül Bilge Kadir Han olarak kabul edilir.
- Önemli Özellikler:
- İlk Müslüman Türk devleti olarak tarih sahnesinde yer alır.
- Satuk Buğra Han döneminde İslamiyet’i resmi din olarak benimsediler.
- Edebî eserler (Kutadgu Bilig, Divân-ı Lügati’t-Türk) sayesinde Türkçenin gelişimine büyük katkıda bulundular.
6. Gazneliler (969 – 1187) (Asya’nın güneyinde etkin olan Türk devleti)
- Kurucusu: Alp Tigin tarafından temelleri atılmış, sonrasında Sultan Mahmud döneminde en güçlü hâline ulaşmıştır.
- Önemli Özellikler:
- Sultan Mahmud, Halife tarafından “Sultan” unvanı verilen ilk hükümdardır.
- Hindistan’a düzenlenen seferler sonucunda İslamiyet’in bölgeye yayılmasında etkili olmuşlardır.
7. Harzemşahlar (1097 – 1231)
- Kurucusu: Anuş Tigin ve oğlu Kutbeddin Muhammed zamanında güçlenen bir Türk devleti.
- Önemli Özellikler:
- Orta Asya ve İran coğrafyasında hüküm sürmüşlerdir.
- Moğol istilasına karşı mücadele vermiş ancak sonunda Moğollar tarafından yıkılmışlardır.
Genel Değerlendirme
- Bozkır Kültürü: Orta Asya’da hüküm süren bu devletlerin büyük bölümü, göçebe veya yarı göçebe hayat tarzının hâkim olduğu bozkır kültürünü benimsedi.
- Askerî ve Siyasî Teşkilat: Kadim Türk devletleri, dünyanın ilk düzenli ordularından bazılarını kurarak, “onlu sistem”, “ikili teşkilat” gibi özgün yönetim ve askerî yapılar geliştirdiler.
- Dil ve Yazı: Orhun Yazıtları gibi metinler, Türk dilinin ve kültürünün yazılı geleneğe aktarılmasında önemli rol oynadı.
- Din ve İnanç: Gök Tanrı inancı, Manihaizm, Budizm ve İslam gibi farklı dinleri benimseyen Türk toplumları, kendilerine özgü kültürleriyle bu inanç sistemlerini birleştirmiştir.
Kaynaklar
- Türk Tarih Kurumu (TTK) Yayınları
- İbrahim Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü
- Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş
Asya’da kurulan Türk devletleri
Cevap:
Aşağıda, Türk tarihinin en önemli bölümlerinden birini oluşturan, Asya coğrafyasında kurulmuş Türk devletlerinin tarihine ve özelliklerine dair oldukça geniş, detaylı ve kapsamlı bir bakış sunulmaktadır. Bu metin, Türklerin tarihsel süreçte Asya topraklarındaki varlığını, devlet yapısını, kültürel ve siyasi etkilerini ele alarak 2000 kelimeyi aşan bir içerikle konuyu geniş bir perspektifte incelemeyi amaçlamaktadır.
Giriş ve Genel Bakış
Türk toplulukları, tarih boyunca Asya’nın farklı bölgelerinde, farklı dönemlerde birçok devlet kurmuştur. Bu devletler, sadece siyasi yapı değil, aynı zamanda kültürel, askeri ve ekonomik bakımdan da etkili olmuş, komşu ülkeler ve toplumlarla dinamik etkileşimlerde bulunmuşlardır. Tarihsel belgelerden, arkeolojik bulgulardan ve çeşitli kültürel kayıtlardan anladığımız kadarıyla; Türkler, erken tarihlerden itibaren Orta Asya bozkırlarında göçebe hayat tarzı sürmüş, atlı göçebe kültürü ve bozkır teşkilat yapısı içinde kendilerine özgü devlet gelenekleri geliştirmişlerdir.
Asya’da kurulan Türk devletleri denince akla ilk olarak, sert coğrafi koşullara ve güçlü komşulara rağmen güçlü bir siyasi teşkilat kurabilme becerisi öne çıkmaktadır. Bozkır kültürünün getirdiği savaşçı karakter, at yetiştirme, hızlı hareket edebilme ve kolektif dayanışma ruhu; Türk devletlerinin askeri ve idari bakımdan sağlam bir temel üzerine inşa edilmesini sağlamıştır.
Tarihin çeşitli dönemlerinde kurulmuş olan bu Türk devletleri, bazen büyük birer imparatorluğa dönüşmüş, bazen yarı göçebe bir devlet düzeniyle sınırlı bir bölgede hüküm sürmüştür. Bunlar arasında Hunlar, Göktürkler, Uygurlar, Karahanlılar, Gazneliler, Selçuklular, Harzemşahlar, Timur Devleti ve Babür Devleti gibi birçok önemli örnek bulunmaktadır. Devlet yapıları, yönetim gelenekleri, toplumsal kurumları, yazı sistemleri, din tercihleri ve kültürel etkileşimleri dönemden döneme, bölgeden bölgeye değişse de genel olarak ‘Türk’ kimliğinin izini taşımışlardır.
Aşağıda, Asya’da kurulmuş belli başlı Türk devletlerini detaylı şekilde ele alarak, kuruluş ve yıkılış süreçlerine, yönetim biçimlerine, kültürel ve siyasi miraslarına değineceğiz.
Hunlar (M.Ö. 3. yy - M.S. 5. yy)
Tarihsel Arka Plan ve Kuruluş
Hunlar, Türk olduğu kabul edilen ilk büyük siyasi oluşumlardandır. Çin kaynaklarında “Hiung-nu” veya “Xiongnu” diye anılan bu topluluk, M.Ö. 3. yüzyılın sonlarından itibaren Orta Asya sahasında güçlü bir konfederasyon şeklinde ortaya çıkmıştır. Özellikle Mete Han (Mao-tun) döneminde (M.Ö. 209-174) güçlerini zirveye taşımışlar ve Orta Asya’nın büyük bir kısmına hâkim olmuşlardır.
Kültür ve Devlet Teşkilatı
Hunlar göçebe bir toplumsal yapıya sahipti. At yetiştirme, hayvancılık ve güçlü bir süvari ordusu oluşturma konularında ustaydılar. Devlet yönetiminde hanedan mensupları ve boy beyleri arasında hiyerarşik bir düzen öngörülmüştü. Hunlar, Çin Seddi’nin inşa sebeplerinden biri olarak görülürler; çünkü sık sık Çin topraklarına akın düzenleyerek vergi ve ganimet toplamışlardır.
Yıkılış Süreci
M.Ö. 1. yüzyıldan itibaren iç çekişmeler ve Çin tarafından uygulanan siyasi manevralar (ayrıştırma politikaları, ekonomik ambargolar vb.) Hunların gücünü zayıflatmaya başlamış, ikiye ayrılan Hunlar (Güney Hunları ve Kuzey Hunları) farklı bölgelerde faaliyet göstermiştir. Batı’ya doğru kaymaları ve Avrupa’ya ulaşmaları sonucu, özellikle Kavimler Göçü’nü tetikleyerek Avrupa tarihini de ciddi biçimde şekillendirmişlerdir. Asya coğrafyasındaki Hun devleti ise M.S. 5. yüzyıla kadar devam etmiştir.
Göktürkler (552-745)
Kuruluş ve Önemi
Göktürk Devleti, tarihte “Türk” adını resmen devlet ismi olarak kullanan ilk devlettir. 552 yılında Bumin Kağan tarafından kurulan Göktürk Devleti, Orta Asya bozkırlarında güçlü bir siyasi ve askerî yapı oluşturmuştur. Bilge Kağan, Kül Tigin ve Tonyukuk gibi önemli önderler, devletin merkezi otoritesini sağlamlaştırmış ve kültürel miras bırakmışlardır.
Kültür ve Yazı Sistemi
Göktürkler, en ünlü kültürel miraslarından biri olan “Orhun Yazıtları”nı bırakmışlardır. 8. yüzyılda Bilge Kağan, Kül Tigin ve Tonyukuk adına dikilen bu yazıtlar, hem Türk tarihi açısından hem de Türk yazı dilinin gelişimi bakımından çok değerlidir. Orhun Yazıtları, Göktürk alfabesiyle yazılmış olup, Türk kimliğinin idari, askeri ve kültürel yönlerini anlatır. Ayrıca “Türk” kelimesinin devlet düzeyinde kullanılışının belgeleri niteliğindedir.
İkiye Ayrılış ve Yıkılış
Göktürk Devleti, 582 yılında Doğu Göktürkler ve Batı Göktürkler olmak üzere ikiye ayrıldı. Doğu Göktürkler, Çin egemenliğine girdi; ancak Kutluk Kağan (II. Göktürk Devleti’nin kurucusu) bir milli direniş hareketi başlatarak 680 yılında bağımsızlığı tekrar sağladı. İkinci Göktürk Devleti ise 742’de iç karışıklıklar ve dış baskılar nedeniyle zayıfladı ve 745 yılında tamamen yıkıldı.
Uygurlar (745-840 Orta Asya Uygur Devleti, Sonraki Devletler)
Devlet Teşkilatı ve Kültür
745 yılında Orta Asya’da Göktürklerin yıkılmasından sonra Uygur Devleti kurulmuştur. Merkezi Ötüken olan bu devlet, Göktürk kağanlığının mirasçısı olarak görülür. Uygurlar, diğer Türk devletlerine nazaran yerleşik hayata daha erken geçmiş ve göçebelikten yerleşik tarım ve ticarete evrilmişlerdir. Uygur Devleti, özellikle Maniheizm ve Budizm gibi dinleri benimseyerek farklı kültürel unsurlarla harmanlanmış bir sosyal yapı kurmuştur.
Yazı Sistemi ve Sanat
Uygurlar, kendilerine özgü Uygur alfabesini geliştirmiş ve bu alfabe Türk kültüründe uzun yıllar etkili olmuştur. Ayrıca el yazması eserler, tapınak freskleri, minyatür ve duvar resimleri gibi sanat alanlarında da çok büyük eserler bırakmışlardır. Orta Asya’daki ticaret yollarını da kontrol ederek ekonomik bakımdan önemli bir güç haline gelmişlerdir.
Yıkılış ve Yeni Coğrafyalar
Uygur Devleti, 840 yılında Kırgızların saldırıları sonucu Orta Asya’da yıkılıp dağılmıştır. Bu yıkılışın ardından bir kısmı Turfan (Doğu Türkistan) ve Kansu bölgelerine giderek farklı Uygur devletçikleri kurmuşlardır.
Karahanlılar (840-1212)
Türk-İslam Tarihinin Önemli Devletlerinden Biri
Karahanlı Devleti, İslamiyet’i resmen kabul eden ilk Türk devleti olması bakımından ayrı bir önem taşır. 840 yılında Orta Asya’da (bugünkü Kırgızistan-Kazakistan sınır bölgeleri) kuruldukları kabul edilir. Satuk Buğra Han (920-958 civarı), Karahanlıların İslamiyet’i benimsemesinde ve Türk-İslam kültürünün gelişiminde önemli rol oynamıştır.
Kültürel Katkılar
Karahanlılar döneminde; dil, edebiyat ve bilim alanında önemli gelişmeler sağlamışlardır. Yusuf Has Hacib’in “Kutadgu Bilig”i ve Kaşgarlı Mahmud’un “Divân-ı Lügati’t-Türk”ü Karahanlılar döneminin iki büyük eseridir. Bu eserler dönemin Türk dilini, kültürünü ve söz varlığını yansıtması açısından fevkalade önemlidir.
Yıkılış Süreci
Karahanlılar, iç çekişmeler ve dış baskılar sonucu zamanla ikiye ayrıldı (Doğu Karahanlılar ve Batı Karahanlılar). Semerkant, Buhara gibi önemli şehir merkezlerinde hüküm süren devlet; 12. yüzyılda önce Karahitaylar’ın, ardından Harzemşahların baskısı altında kaldı ve 1212 yılında tamamen ortadan kalktı.
Gazneliler (969-1187)
Kuruluş ve Genişleme
Gazneliler Devleti, Horasan ve Afganistan coğrafyasında kurulmuş bir Türk-İslam devletidir. Adını başkentleri olan Gazne’den (bugünkü Afganistan sınırları içinde) alır. Devletin kurucusu Alp Tigin, Samanoğulları Devleti’nin komutanlarındandı. Alp Tigin’in vefatından sonra Sebük Tigin dönemiyle Gazneliler güçlendi, ancak bu devleti en parlak dönemine ulaştıran hükümdar Sultan Mahmud (Gazneli Mahmud) olmuştur. Gazneli Mahmud (997-1030), Hindistan’a yaptığı 17 seferle İslamiyet’in Hindistan’a yayılmasında kritik rol oynamıştır.
Kültürel Yapı
Gazneliler, İran ve Türk kültürünün kaynaştığı bir devlet idi. Devletin resmi dili Farsçaydı; ancak yöneticiler Türk kökenliydi. Bilim ve sanat meclislerinde pek çok aydın ve şair bulunmaktaydı. Örneğin ünlü şair Firdevsî, Şehnâme adlı eserini Gazneli Mahmud’a sunmuştur.
Yıkılış
Gazneliler, Selçukluların yükselişi ve Doğu’da Gurluların isyanı sonucunda güç kaybetmiştir. 1187 yılında Lahor’un Gurlular tarafından ele geçirilmesiyle Gazneliler Devleti son bulmuştur.
Büyük Selçuklu Devleti (1037-1194)
Kuruluş ve Devlet Yapısı
Tuğrul Bey ve Çağrı Bey kardeşler tarafından kurulan Büyük Selçuklu Devleti, 11. yüzyılda Orta Asya’dan İran ve Irak topraklarına kadar genişleyen büyük bir imparatorluktu. Selçukluların atası olan Selçuk Bey, Oğuzların Kınık boyundandı. Devlet, Horasan, Mâverâünnehir ve İran coğrafyasında hızlıca yayılmış, daha sonra Tuğrul Bey 1055’te Bağdat’a girerek Abbasî Halifesinin koruyuculuğunu üstlenmiştir.
Kültürel ve İdari Yapı
Büyük Selçuklu Devleti, Türk ve İran kültür öğelerini bir arada barındıran bir yönetim anlayışına sahipti. Nizamülmülk gibi başarılı vezirlerin sayesinde kurumsal bir devlet yapısı inşa edilmiş, Nizamiye Medreseleri adıyla bilinen eğitim kurumlarıyla bilim, hukuk ve din alanında çok değerli âlimler yetişmiştir. Medrese eğitimi, İslam dünyasında örgün eğitimin temel yapı taşlarından biri haline gelmiştir.
Yıkılış
Sultan Melikşah’ın ölümünden (1092) sonra ortaya çıkan taht kavgaları, Haçlı Seferleri’nin başlaması ve iç çekişmeler, Büyük Selçuklu Devleti’nin zayıflamasına yol açtı. 1194 yılında son Selçuklu Sultanı III. Tuğrul, Harezmşahlar tarafından mağlup edilince Büyük Selçuklu Devleti resmen yıkılmış oldu. Ancak Selçukluların Anadolu Selçuklu, Kirman Selçuklu, Suriye Selçuklu gibi kolları farklı coğrafyalarda bir süre daha devam etmiştir.
Harzemşahlar (1097-1231)
Kuruluş ve Siyasi Durum
Harzemşahlar Devleti, Büyük Selçuklu Devleti’nin yıkılış sürecinde Harzem bölgesinde kurulmuş bir Türk-İslam devletidir. Başlangıçta Selçuklulara bağlı valiler olarak bölgeyi yöneten Harzemşahlar, Selçukluların tarih sahnesinden çekilmesiyle bağımsız hale geldiler. Alaeddin Tekiş ve oğlu Alaeddin Muhammed Harzemşah dönemlerinde devlet en geniş sınırlarına ulaştı.
Moğollarla Mücadele ve Yıkılış
Harzemşahlar, Moğol İmparatoru Cengiz Han’ın güneybatıya doğru ilerlemeye başlamasıyla karşı karşıya kaldılar. Harzemşah Sultanı Alaeddin Muhammed’in Moğollara karşı takındığı sert tavır (Moğol kervanlarını tutuklama, öldürme vb.) Moğolların büyük bir istila hareketine yol açtı. 1220’li yıllarda Moğolların saldırıları sonucu Harzemşah Devleti büyük ölçüde yıkıma uğradı. Celaleddin Harzemşah bir süre direnmeyi başarsa da 1231 yılında vefatıyla devlet tamamen tarihe karıştı.
Timur Devleti (1370-1507)
Kuruluş ve Hükümdar Özellikleri
Timur (Timurlenk veya Emir Timur) tarafından 1370 yılında kurulan Timur Devleti, Orta Asya’nın Mâverâünnehir bölgesinde yükselmiş, İran, Kafkasya, Irak, Doğu Anadolu ve Hindistan’a kadar seferler düzenleyerek geniş bir coğrafyaya hakim olmuştur. Timur Devleti, askeri başarısı ve stratejik zekasıyla öne çıkan Emir Timur’un dehası sayesinde çok kısa sürede büyük bir imparatorluk haline gelmiştir.
Kültürel Hareketlilik ve Mimari
Timur Devleti, özellikle Semerkant ve Herat gibi şehirlerde sanat ve mimarlık faaliyetlerini teşvik etmiştir. Bu şehirler kültürel ve entelektüel merkez haline gelmiş, mimaride anıtsal eserler ortaya çıkarılmıştır. Timur mimarisi, büyük ölçekli kubbeler, yüksek minareler ve işlemeli türbelerle dikkat çeker. Ulug Bey ve Ali Kuşçu gibi bilim insanları, astronomi ve matematik alanlarında önemli çalışmalar yapmışlardır.
Yıkılış
Timur’un ölümünün (1405) ardından devlet farklı kollara bölünmüş, Timurlu hanedan üyeleri arasında taht mücadeleleri başlamıştır. Semerkant ve Herat merkezli bölünmeler, dış tehditlere karşı zayıf kalınmasına neden olmuştur. Devlet, 16. yüzyılın başlarında Özbek hanlarının ve Safevîlerin baskıları karşısında 1507’de tamamen sona ermiştir.
Babür Devleti (1526-1858 Hindistan)
Kuruluş ve Hindistan’daki Etkisi
Babür Devleti, Timur’un soyundan gelen Zahirüddin Muhammed Babür tarafından Hindistan coğrafyasında kurulmuştur. Babür daha önce Orta Asya’da hüküm sürmeye çalışmış, ancak Şeybanî Han’ın baskısıyla bölgeden çekilmiş ve 1526’da Panipat Savaşı’nda Lodi Hanedanı’nı mağlup ederek Hindistan’da Babür Devleti’ni kurmuştur. Bu devlet, Hindistan’daki Türk-İslam kültürünün temellerini atan önemli bir güç oluşturmuştur.
Kültürel Katkılar ve Mimari Miras
Babür Devleti döneminde inşa edilen mimari eserler arasında en ünlüsü, Şah Cihan’ın eşi Mümtaz Mahal için yaptırdığı Tac Mahal’dir. Babür Şah’ın kaleme aldığı “Babürname” adlı hatıratı, Türk edebiyatının önemli eserlerinden biridir. Ayrıca devletin resmi dili Türkçe değil, Farsça olsa da yönetici zümre Türk geleneklerini korumuş, Hindistan’ın yerel kültürü ile sentez oluşturan özgün bir devlet yapısı geliştirmiştir.
Yıkılış
Babür Devleti, 18. yüzyıldan itibaren Afganlar ve yerel Hint hanedanlarının isyanları, ardından gelen İngiliz sömürge politikalarıyla yıpranmış; 1858’de, son Babür hükümdarı Bahadır Şah II’nin tahttan indirilmesiyle İngiltere tarafından resmen ortadan kaldırılmıştır.
Diğer Önemli Türk Devletleri ve Devletçikleri
Yukarıda sıralananlar, Asya’da kurulmuş en bilinen ve en etkili Türk devletleridir. Bunun yanı sıra, daha kısa süreli veya bölgesel güç olarak varlığını sürdüren başka Türk devlet ve beylikleri de bulunmaktadır:
- Avarlar: Hunlardan sonra Orta Asya ve Doğu Avrupa’da etkili olan, ancak daha çok Avrupa coğrafyasında öne çıkan bir devlet.
- Sabirler: Orta Asya ve Kafkasya çevresinde çeşitli dönemlerde varlık gösteren göçebe Türk toplulukları.
- Peçenekler ve Kıpçaklar (Kumanlar): Batı Göktürk egemenliği sonrası Karadeniz’in kuzeyinde ve Balkanlarda kendilerine ait devlet veya konfederasyonlar oluşturan bozkır Türk toplulukları.
- Çağatay Hanlığı: Moğol İmparatorluğu’nun dağılmasıyla ortaya çıkan hanlıklardan biri olup, bölgede Türk ve Moğol unsurlarını bir arada barındıran bir yönetim kurmuşlardır.
Bu devlet ve topluluklar da dönemsel ve bölgesel anlamda Türk tarihine, Asya coğrafyasının siyasi haritasına ve kültürel etkileşimlerine ciddi katkı sunmuşlardır.
Özet Tablo
Aşağıdaki tabloda Asya’da kurulmuş belli başlı Türk devletlerine ait genel bilgiler özetlenmiştir:
| Devlet Adı | Kuruluş Tarihi | Kurucusu / Önemli Hükümdarları | Başkent / Önemli Şehirleri | Din / İnanç | Yıkılış Tarihi |
|---|---|---|---|---|---|
| Hunlar | M.Ö. 3. yy civarı | Mete Han | Ötüken (ilk dönemde) | Gök Tanrı / Şamanizm | M.S. 5. yy |
| Göktürkler | 552 | Bumin Kağan, İstemi Kağan, Bilge Kağan | Ötüken | Gök Tanrı / Tengricilik | 745 |
| Uygurlar | 745 | Kutluk Bilge Kül Kağan | Ötüken, daha sonra Turfan, Beşbalık | Maniheizm, Budizm | 840 (Orta Asya) |
| Karahanlılar | 840 | Bilinen ilk hükümdar: Kül Bilge Kadir Han | Balasagun, Kaşgar, Semerkant | İslamiyet (10. yy sonrası) | 1212 |
| Gazneliler | 969 | Alp Tigin, Sebük Tigin, Gazneli Mahmud | Gazne (bugünkü Afganistan) | İslamiyet | 1187 |
| Büyük Selçuklu Devleti | 1037 | Tuğrul Bey, Çağrı Bey, Alp Arslan, Melikşah | Nişabur, Rey, İsfahan, Merv, Bağdat | İslamiyet (Sünni) | 1194 |
| Harzemşahlar | 1097 | Kutbettin Muhammed, Alaeddin Muhammed Harzemşah | Gürgenç, Harzem | İslamiyet | 1231 |
| Timur Devleti | 1370 | Timur (Timurlenk) | Semerkant, Herat | İslamiyet (Sünni) | 1507 |
| Babür Devleti | 1526 | Babür Şah, Hümâyun, Ekber Şah, Şah Cihan | Agra, Delhi, Lahor | İslamiyet | 1858 |
Genel Değerlendirme ve Sonuç
Asya’da kurulan Türk devletleri; göçebe yaşam tarzından yerleşik düzene, Gök Tanrı inancından İslamiyet’e, askeri konfederasyon modelinden büyük imparatorluk sistemine kadar uzanan geniş bir yelpazede kendilerine özgü yapı ve karakterler sergilemişlerdir. Tarihsel süreçte bu devletler:
-
Askeri Alanda:
- Atlı göçebe ordularıyla hızlı harekât kabiliyeti geliştirip yayılmışlardır.
- Zamanla düzenli kara orduları oluşturmuş, kalıcı askeri sistemler kurmuşlardır.
-
Kültürel Alanda:
- Orta Asya bozkır kültürünü farklı dinlerle (Maniheizm, Budizm, İslam) sentezlemişlerdir.
- Dil ve edebiyat alanında Göktürk alfabesi, Uygur alfabesi, Arap alfabesi gibi çeşitli yazı sistemleri kullanmışlardır.
- Kutadgu Bilig, Divân-ı Lügati’t-Türk, Orhun Yazıtları gibi önemli eserler bırakmışlardır.
-
Devlet Teşkilatında:
- Boylar federasyonundan merkezi bürokrasiye geçiş sürecini temsil etmişlerdir.
- “Kut” anlayışı, veraset sistemi, hanedana bağlılık gibi geleneksel Türk yönetim anlayışını benimsemişlerdir.
- Zaman içinde İran idare sistemi (büyük divan teşkilatı), Abbasi hilafeti kurumları ve yerli unsurlarla sentez oluşmuştur.
-
Ekonomik Alanda:
- Tarihi İpek Yolu’nu denetleyip ticaret yollarına hâkim olarak önemli gelirler elde etmişlerdir.
- Göçebe ekonomiyle başlayan süreç, yerleşik tarım ve şehircilikle devam etmiştir.
-
Askeri, Siyasi ve Kültürel Miras:
- Bu devletlerin pek çoğu batı dünyasını dahi etkilemiş, büyük göç hareketlerini tetiklemiştir (Hunların Kavimler Göçü, Selçukluların Anadolu’ya yerleşmesi vb.).
- Pek çok dil ve kültür üzerinde derin izler bırakarak İslam dünyasında, Orta Asya’da ve hatta Avrupa’da çeşitli hanedanlıkların ortaya çıkmasına zemin hazırlamışlardır.
Asya’da kurulan Türk devletleri, hem Türk tarihi hem dünya tarihi açısından son derece önemlidir. Bu devletlerin incelenmesi, Türk kültür ve medeniyetinin geniş coğrafyalarda nasıl şekillendiğini ve bugün hâlâ çeşitli unsurlarının nasıl yaşatıldığını anlamamızı sağlar. Hunlardan Babürlere kadar uzanan geniş zaman dilimi, Türklerin devlet kurma, askerî örgütlenme, kültür üretme ve farklı kültürlerle etkileşime girme konusundaki yetkinliklerini gözler önüne sermektedir.
Soruya Kısa Bir Özetle Cevap
- Asya’da kurulan ilk büyük Türk devleti Hunlardır. Mete Han liderliğinde Orta Asya’da güçlü bir konfederasyon kurarak Çin Seddi’nin yapılmasının nedenlerinden biri olmuşlardır.
- Göktürkler, “Türk” adını devlet adı olarak kullanan ilk Türk devletidir; Orhun Yazıtları gibi önemli kültürel miraslar bırakmıştır.
- Uygurlar, yerleşik hayata geçiş ve yazı sisteminin gelişmesi açısından öne çıkar; Maniheizm ve Budizm etkisini de devlet içinde göstermişlerdir.
- Karahanlılar, İslamiyet’i kabul eden ilk büyük Türk devletidir ve Kutadgu Bilig gibi önemli eserleri bünyesinde barındırır.
- Gazneliler, özellikle Sultan Mahmud döneminde Hindistan’a düzenledikleri seferlerle tanınırlar.
- Büyük Selçuklu Devleti, Orta Doğu’da kapsamlı bir Türk-İslam devlet yapısı geliştirmiş ve Nizamiye Medreseleri ile eğitim sistemini desteklemiştir.
- Harzemşahlar, Moğolların güneybatıya ilerlemesiyle son bulan güçlü bir devlettir.
- Timur Devleti, Emir Timur’un liderliğinde Orta Asya’da büyük askeri ve kültürel başarılar sergilemiştir.
- Babür Devleti, Hindistan coğrafyasında Türk ve Hind kültür öğelerinin sentezini oluşturan büyük bir imparatorluk kurmuş, Tac Mahal gibi eserlerle anıtsal mimariyi doruğa taşımıştır.
Böylece Asya kıtasında kurulmuş olan Türk devletleri, çok yönlü bir tarihsel miras bırakmış, dünyadaki pek çok siyasî ve kültürel gelişmeyi doğrudan ya da dolaylı olarak etkilemiştir.