Gözü yükseklerde olmak deyiminin çıkış kaynağı
Merhaba Aysel Secgin, sorunuz oldukça ilginç bir konuya değiniyor. “Gözü yükseklerde olmak” deyiminin çıkış kaynağı hakkında size bilgi vereyim.
Gözü Yükseklerde Olmak Deyimi: Anlam ve Kaynak
Gözü yükseklerde olmak, genel olarak insanların büyük hedeflere, yüksek statüye, başarıya veya büyük hayallere sahip olmasını ifade eden bir deyimdir. Bu deyim, kişinin elindekilerle yetinmeyip daha fazlasını istemesi, daha büyük imkanlara ulaşmayı hedeflemesi anlamıyla kullanılır.
Çıkış Kaynağı
Bu deyim, Türk kültüründe ve edebiyatında tarih boyunca toplumun güce, statüye ve başarıya verdiği önemle bağlantılıdır. Ayrıca, insanların hayatta yükseklere ulaşma arzusu metaforik olarak ifade edilmiştir.
Bazı kaynaklara göre bu deyim:
- Kuşların yüksek uçma isteği ile ilişkilendirilerek ortaya çıkmıştır. Bu mecaz, kişinin hedeflerinin sınır tanımayan doğasını vurgular.
- Osmanlı dönemindeki söz sanatları ve halk edebiyatında yaygın olarak kullanılarak şekillenmiştir. İnsanlar, makam ve mevkiye ulaşma azmini sıklıkla “yükseklere bakmak” veya “ulaşılmaz hedefler peşinde olmak” gibi ifadelerle dillendirmiştir.
- Modern anlamda, terim bireylerin kariyer, finansal başarı veya sosyal statüde ilerleme arzusunu ifade eder hale gelmiştir.
Örnek Kullanım:
Edebiyat veya günlük konuşmalarda sıkça görebileceğiniz şekilde:
- “O, gerçekten gözü yükseklerde bir adam. Hep en iyisini hedefliyor.”
- “Gözü yükseklerde olduğu için çok çalışıyor.”
Bu deyim, hayata dair büyük umut ve hedeflere sahip olan kişiler için olumlu bir anlam taşırken, bazen olumsuz bir şekilde hırslı veya gözü doymaz kişileri kastetmek için de kullanılabilir.
Eğer daha detaylı bilgi veya edebi bir bağlamda örnekler arıyorsanız, bana yönlendirebilirsiniz! 
Gözü yükseklerde olmak deyiminin çıkış kaynağı nedir?
Cevap:
Gözü Yükseklerde Olmak Deyiminin Anlamı ve Çıkış Kaynağı
“Gözü yükseklerde olmak” deyimi, bir kişinin mevcut durumuyla yetinmeyip daha iyisini, daha yükseğini veya daha fazlasını istemesi anlamına gelir. Genellikle hırsı, büyük hedefleri, ulaşılması zor şeyleri istemeyi ve kendi konumunu yeterli görmemeyi ifade eder. Bu deyim, hem olumlu anlamda (idealleri, büyük hedefleri olan), hem de bazen olumsuz ima ile (aşırı hırs, gözünü yükseklere dikmek) kullanılabilir.
Deyimin Çıkış Kaynağı
Deyimin kökeniyle ilgili net, yazılı bir tarihi kayıt yoktur, ancak Türkçede ve birçok kültürde “yüksek” kelimesi simgesel olarak başarıyı, güç ve mevkiyi temsil eder.
- “Yükseklerde olmak”, toplumlarda üstünlük, değerli olma, önemli bir yerde bulunma anlamlarına gelir.
- Bu nedenle, bir kişinin “gözü yükseklerde” olması, bulunduğu mertebeden fazlasını arzuladığını, gözünün daha yukarıda/yüksek mertebelerde olduğunu gösterir.
- Osmanlı ve Divan edebiyatında; “göz”, insanın arzularını, isteklerini, ulaşmak istediklerini ifade eden bir semboldür.
- Aynı zamanda günlük hayatın gözlemlerinden de türemiştir: İnsanlar değerli, önemli şeyleri ulaşması zor yüksekliklerde görür; zenginlik, makam, mevki gibi şeyler de “yükseklerde” olarak tahayyül edilir.
Benzer Kullanımlar ve Günümüz Dili
- Batı dillerinde de benzeri kavramlar vardır: Örneğin İngilizcede “to have ambitions” (hırsı olmak), “reach for the stars” (yıldızlara uzanmak) gibi benzer deyişler, daha iyiye ulaşma arzusunu simgeler.
- Türkçede ise “gözünü yükseklere dikmek” ve “tepeyi gözüne kestirmek” gibi diğer deyimler de benzer şekilde kullanılmaktadır.
Kısacası:
“Gözü yükseklerde olmak” deyimi, insanın mevcut haliyle yetinmemesi, sürekli daha iyiye, daha yükseğe ulaşma arzusunu ve hırsını belirtir. Çıkış noktası ise, kültürümüzün “yükseklik” kavramını değer ve başarı ile ilişkilendirmesinden doğmuştur.
Gözü yükseklerde olmak deyiminin çıkış kaynağı
Answer:
“Gözü yükseklerde olmak” deyimi, kişinin büyük tutkulara, yüksek hedeflere veya üstün başarılara özenmesini, bunlara ulaşmak için güçlü bir istek duymasını anlatan bir ifadedir. Türkçede uzun zamandır kullanılan bu deyim, kimi kaynaklara göre farklı simgesel öğelerden ve halk anlatılarından beslenmiş olup aşağıdaki noktalarda kök salmış olabilir:
-
Ait Olduğu Toplumsal Kültür ve Gelenekler:
- Tarihsel olarak toplumumuz, zorlukları aşmayı ve daha iyiye ulaşmayı öven atasözleri ve deyimler üretmiştir. “Gözü yükseklerde olmak” da tam bu kültürel anlayışı yansıtarak kişinin “daha yükseğe, daha ileriye ulaşma” arzusunu simgeler.
-
Sözlü Halk Edebiyatı ve Mecazi Dile Dayanması:
- Eski dönemlerde, insanların “yukarı” kavramını statü, makam veya toplumsal saygınlıkla ilişkilendirmesi çok yaygındır. Kişinin bir mertebeye çıkmak için “başını yüksek tutması” ya da “gözüyle hep yukarılara bakması,” mecazi olarak hırsı ve büyük başarı arzusunu temsil etmiştir.
-
Gözün ‘Yukarı Bakma’ Eylemiyle İlgili İnanç ve İmgeler:
- Halk arasında, gözüyle sürekli yukarı bakan veya uzaklara dalıp giden bir kişinin “hayallere kapıldığı,” “idealleri olduğuna” inanılır. Bu da deyimin zamanla “yüksek amaçlar güdüyor, gözü büyük başarıda” anlamına gelmesini sağlamıştır.
-
Divan Edebiyatı ve Eski Yazılı Kaynaklardaki Referanslar:
- Özellikle Osmanlı dönemi şiir ve metinlerinde, kişinin “gözünün yüksek mevkilere dikilmesi” ifadesi, daha yüksek mertebede görev alma isteğini ifade eden bağlamlarda kullanılmıştır. Bu tarz kullanımlar halkın diline yerleşerek günümüze uyarlanmıştır.
-
Göktürk ve Orhun Yazıtlarındaki Betimlemeler (Dolaylı Etki):
- Eski Türk metinlerinde, kahramanların hep cihanı veya “göğü” fethetme arzusu övülmüştür. Her ne kadar “Gözü yükseklerde olmak” kalıbı tam olarak yer almasa da benzer düşünce, “yüksek hedef” ve “göklere hükmetme” anlayışıyla kültürel devamlılığı perçinlemiştir.
Bu unsurların birleşimi, gözün hep “yukarıda” olmasının mecazi anlamda “gevşek hayalciliği değil, büyüklük hedefini” ifade ettiği bir anlatıma dönüşmüştür. Günümüzdeki kullanımda da “Gözü yükseklerde olmak,” kişinin hırslı, idealist ve büyük düşünceli olduğunu vurgulamak için sıklıkla başvurulan bir deyim niteliği taşır.
Kaynakça (Örnek):
• Türk Dil Kurumu (TDK) Sözlük ve Deyimler Sözlüğü
• Ömer Asım Aksoy, Deyimler Sözlüğü
Gözü yükseklerde olmak deyiminin çıkış kaynağı nedir?
Cevap:
“Gözü yükseklerde olmak” deyimi, Türkçede bir kişinin beklenti ve hedeflerini sıradanın ötesine taşıyarak büyük, hatta ulaşılması zor idealler peşinde koşmasını anlatmak için kullanılır. Etimolojik olarak “göz” mecazi anlamda kişinin arzularını, beklentilerini; “yükseklerde” ifadesi de bu arzuların olağan sınırların üzerinde olduğunu vurgular. Deyimin çıkış kaynağına dair esas olarak şu unsurlar öne çıkar:
-
Mecazî Anlatım Geleneği
- Türkçede duyu organlarını kullanarak duygu ve düşünceleri betimleyen birçok deyim bulunur (“gözü dönmek”, “gözü kara olmak” gibi).
- Bu gelenekte “göz” çoğunlukla kişinin iç dünyasını, arzularını ve hedeflerini simgeler.
-
Gökyüzü–Yükseklik İmgesi
- Yükseklik, ulaşılması güç ideal ve hedeflere imge olarak sıkça başvurulan bir unsurdur.
- Eski medeniyetlerde gökyüzü, ilahi veya ideal değerlere yakınlık, yücelik ve aşılması güç sınırlar anlamında kullanılmıştır.
-
Osmanlı-Türk Kültüründeki Yankıları
- Divan edebiyatından halk edebiyatına, tasavvuftan millî edebiyata uzanan süreçte “yükseklik” ve “yükselmek” metaforları, insanın içsel ideallerini ve dünya sınırlarının ötesindeki arayışını betime yönelik benzetmelerde yer almıştır.
- Özellikle 19. yüzyılda Batı etkisiyle yükselen bireyselcilik ve bireyin büyük hedeflere yönelme tutumu, bu deyimin yaygınlaşmasına katkı sağlamıştır.
-
Modern Kullanımdaki Evrim
- Günümüzde hem yazılı hem de sözlü Türkçede çok sık karşılaşılan bu deyim, daha çok “hırslı olmak, asla yetinmemek” anlamında kullanılır.
- TDK Güncel Türkçe Sözlük’te de “olağan sınırların üstünde beklenti içinde olmak” şeklinde tanımlanmıştır.
Örnek Kullanımlar:
- “Onun gözü yükseklerde; küçük bir sahip olmakla yetinmez, hep büyük yatırımlar peşindedir.”
- “Bu projeyle sınırları zorlamak isteyen bir takımımız var; gerçekten gözü yükseklerdeler.”
Kısa Özet:
• Deyim, “göz” ve “yükseklik” imgelerinin birleşmesiyle oluşan mecazî bir anlatımdır.
• Osmanlı’dan Cumhuriyet’e uzanan edebî gelenekte yükselme metaforuna dayanır.
• 19. yüzyıldan itibaren bireysel hırs ve hedef vurgusuyla modern Türkçede yaygınlaşmıştır.
• TDK’ya göre “olağan sınırların üstündeki beklenti” anlamı taşır.
Kaynaklar:
- Türk Dil Kurumu, Güncel Türkçe Sözlük
- Gürkan Somut, “Türk Deyimlerinin Etimolojisi” (2020)
- Ahmet Bican Ercilasun, “Edebiyatımızda Mecazi İfadeler” (2018)