Bu metnin numaralanmış cümleleri ile ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
Soru Seçenekleri:
A) I. cümlede amaç-sonuç ilişkisi vardır.
B) II. cümlenin anlatımı özneldir.
C) III. cümlede karşılaştırma yapılmıştır.
D) IV. cümle neden-sonuç cümlesidir.
İçindekiler
- Giriş
- Amaç-Sonuç, Neden-Sonuç, Karşılaştırma ve Öznel-Nesnel Cümleleri Tanıma
- Amaç-Sonuç Cümlesi
- Neden-Sonuç Cümlesi
- Karşılaştırma Cümlesi
- Öznel (Subjektif) ve Nesnel (Obyektif) Cümle
- Cümlelerin Ayrıntılı İncelemesi
- I. Cümle
- II. Cümle
- III. Cümle
- IV. Cümle
- Seçeneklerin Değerlendirilmesi
- Sonuç ve Doğru Cevap
- Özet Tablo
- Kısa Genel Değerlendirme
1. Giriş
Bir metin analiz sorusunda, numaralanmış cümlelerin içerdiği anlam ilişkilerinin (amaç-sonuç, neden-sonuç, karşılaştırma vb.) ya da cümlelerin öznellik-nesnellik özelliklerinin doğru tespit edilmesi istenir. Türkçe dilbilgisinde “amaç-sonuç” ve “neden-sonuç” cümlelerini ayırt edebilmek, “karşılaştırma” ifadesini tanıyabilmek ve “öznellik-nesnellik” ayrımına varabilmek önemli bir beceridir.
Bu soru özelinde dört cümle verilmiştir:
- “Dünyanın birçok ülkesinde tuz elde etmek için kurulmuş tuz madenleri var.”
- “Peru’da yüzyıllardır tuz üretimi yapılan Maras Tuz Madeni de bunlardan biri.”
- “Madenler büyüklükleri, yapıları ve tuzun elde ediliş şekilleri bakımından birbirinden çok farklı.”
- “Yüzyıllar önce kurulmuş bu madenlerin bazıları ihtiyaç kalmadığından kapatılmış.”
Devamında, bu dört cümlenin içerik özellikleri üzerine çeşitli yargılar oluşturulmuş ve hangisinin “söylenemez” olduğu, yani hangisinin yanlış olduğu sorulmuştur. Seçeneklere bakıldığında:
- (A) I. cümlede amaç-sonuç ilişkisi vardır.
- (B) II. cümlenin anlatımı özneldir.
- (C) III. cümlede karşılaştırma yapılmıştır.
- (D) IV. cümle neden-sonuç cümlesidir.
Bu seçeneklerden her birini tek tek inceleyerek, hangi ifadenin cümlelerin gerçek niteliğini yansıtmadığını bulmamız gerekir. Aşağıdaki bölümlerde önce Türkçede amaç-sonuç, neden-sonuç, karşılaştırma ve öznellik-nesnellik kavramlarını detaylıca irdeleyeceğiz. Daha sonra her cümleyi tek tek çözümleyip bu cümlelerin hangi özelliğe sahip olduğunu belirteceğiz. En sonda da seçeneklerin doğruluğunu tartışarak cevaba ulaşacağız.
Bu çözümlerin her biri yalnızca söz konusu test sorusundaki cümleler üzerinden değil, aynı zamanda Türkçe dilbilgisi kuralları göz önüne alınarak yapılmaktadır. Cümle içi anlam ilişkilerini doğru tespite yönelik bu tür sorular, öğrencilerin veya öğrenicilerin dilbilgisi becerilerini ve metin çözümleme yeteneklerini ölçer.
2. Amaç-Sonuç, Neden-Sonuç, Karşılaştırma ve Öznel-Nesnel Cümleleri Tanıma
Bu bölümde, söz konusu cümle türlerinin nasıl ayırt edileceğini ve bu yapıların dilbilgisi bakımından hangi işaretlerle öne çıktığını açıklayacağız.
2.1. Amaç-Sonuç Cümlesi
- Tanım: Bir eylemin veya durumun hangi amaçla yapıldığını bildirir. Genellikle “-mek için, -mak amacıyla” gibi ifadelerle kurulur.
- Örnek: “Çalışmak için kütüphaneye gitti.” Burada “çalışmak” amacıyla “kütüphaneye gitme” eylemi ortaya çıkmıştır.
Amaç-sonuç cümlelerinde, söz konusu olay/eylem henüz gerçekleşmemiş veya gerçekleşme gayesiyle yapılmış bir hareket olabilir. Dolayısıyla, “için” edatı ya da “amacıyla” ifadesi, amaç-sonuç ilişkisini net biçimde gösterir.
2.2. Neden-Sonuç Cümlesi
- Tanım: Bir eylemin ya da durumun hangi nedene (sebebe) bağlı olarak ortaya çıktığını anlatan cümlelerdir. Genellikle “-dığı için, -den dolayı, -diğinden, -dığı sebebiyle, bundan ötürü” gibi ibarelerle kurulur.
- Örnek: “Yağmur yağdığı için dışarı çıkamadık.” Burada yağmurun yağması ‘neden’, dışarı çıkamamak ise ‘sonuç’tur.
Neden-sonuç cümlelerinde eylem ya da olay çoğunlukla gerçekleşmiş olur. Sebep cümlede açıkça yer alır ve bu sebep bir durum ya da olay olabilir: “Hasta olduğundan derse katılamadı.” vb.
2.3. Karşılaştırma Cümlesi
- Tanım: İki varlık, olay ya da olgu arasında benzerlik veya ayrılıkları ortaya koyan cümlelerdir. Sıklıkla “daha, çok, az, -den farklı” gibi sözcükler kullanılır.
- Örnek: “Senin evin benim evimden daha büyük.”
Karşılaştırma cümleleri, çoğunlukla iki unsur arasında yapılır. Bunun yanında, iki unsuru tek cümlede kullanmadan da “O eskiye göre çok daha verandası geniş bir evde oturuyor.” gibi cümlelerle karşılaştırma anlatılabilir.
2.4. Öznel (Subjektif) ve Nesnel (Obyektif) Cümle
-
Öznel cümle: Kişiden kişiye değişebilen, kanıtlanamayacak veya deneyle, gözlemle doğrulanamayacak ifadelerdir. Kişisel görüş ve duygular içerir.
- Örnek: “Bu yemek çok lezzetli.” Burada yemek lezzetli olabilir ama bu, kişisel bir yargıdır; başkası aksi görüşte olabilir.
-
Nesnel cümle: Kişiden kişiye değişmeyen, somut verilere veya kanıtlara dayanan, deney veya ölçümle doğrulanabilecek ifadelerdir.
- Örnek: “Bu yemek 200 kalori içeriyor.” Kalori bilimsel ölçümle doğrulanabilir; dolayısıyla nesneldir.
Öznel cümleler sıklıkla “bence, bana göre, harika, çok güzel, bence en sevilesi…” gibi ifadeleri barındırabilir. Nesnel cümleler ise tarih, istatistik, ölçüm, bilimsel veri veya genel geçer bir gerçeklik belirtir.
3. Cümlelerin Ayrıntılı İncelemesi
Şimdi soruda verilen dört cümleyi tek tek ele alalım:
3.1. I. Cümle
“Dünyanın birçok ülkesinde tuz elde etmek için kurulmuş tuz madenleri var.”
- İnceleme: Cümlede “tuz elde etmek için” ifadesi yer alıyor. Bu ifade, söz konusu madenlerin kurulma amacını gösterir. “Amaç” → tuz elde etmek, “sonuç” → tuz madenlerinin kurulmuş olması.
- Anlam İlişkisi: Bir eylemin hangi amaç doğrultusunda gerçekleştirildiği açıklanmıştır. Dolayısıyla amaç-sonuç ilişkisi vardır.
- Öznel-Nesnel Durum: Bu cümle bir gerçeği dillendiriyor. “Dünyanın birçok ülkesinde tuz elde etmek için kurulmuş tuz madenleri var.” Nesnel bir bilgi gibi duruyor; kanıtlanabilir, gözlemlenebilir. Kimsenin “hayır, hiç yok” diyemeyeceği somut bir gerçeklikten söz ediliyor. Dolayısıyla nesneldir.
3.2. II. Cümle
“Peru’da yüzyıllardır tuz üretimi yapılan Maras Tuz Madeni de bunlardan biri.”
- İnceleme: Burada Peru’da bulunan Maras Tuz Madeni’nin de bu tür tuz madenlerinden biri olduğunu belirtiyor. Tarihi bir bilgi veriyor: “yüzyıllardır tuz üretimi” yapıldığına dair bir ifade kullanılmış.
- Öznel-Nesnel Durum: Bu ifadede herhangi bir yorum, kişisel görüş veya duygu belirtisi yok. “Maras Tuz Madeni de bunlardan biri” sözü doğrudan bir tespit niteliğindedir. İstatistiksel veya tarihi bir gerçeklikten bahsediyor. Bu cümlede “Benim fikrime göre en önemli maden burası” gibi öznel bir yargı yoktur. Dolayısıyla nesnel ifadedir.
- Diğer Unsurlar: Cümlede amaç-sonuç, neden-sonuç veya karşılaştırma yoktur. Yalnızca bir bilgi verme söz konusudur: “Maras Tuz Madeni de bu madenler arasındadır.”
3.3. III. Cümle
“Madenler büyüklükleri, yapıları ve tuzun elde ediliş şekilleri bakımından birbirinden çok farklı.”
- İnceleme: Bu cümlede farklı madenler arasında bir karşılaştırma görülüyor. “Büyüklükleri, yapıları ve tuzun elde ediliş şekilleri” açısından birbirlerinden farklı oldukları belirtiliyor.
- Karşılaştırma: Farklılık vurgusu “farklı” sıfatıyla açıkça gösterilmiştir. Bu, madenlerin birbiriyle kıyaslandığı anlamına gelir. Dolayısıyla karşılaştırma söz konusudur.
- Öznel-Nesnel Durum: Bu cümle de gözleme ve nesnel gerçekliğe dayanabilir. “Farklı” olması, somut kriterlerle (büyüklük, yapı, üretim şekli) desteklenebilecek bir durumdur. Yani “yansıtılan görüş” bir genelleme olsa da somut verilere dayalı bir nesnellik de taşıyabilir. Kişisel duygu veya beğeniye dayalı bir yargı belirtilmemiş. Dolayısıyla bu da nesnel bir cümle sayılabilir.
3.4. IV. Cümle
“Yüzyıllar önce kurulmuş bu madenlerin bazıları ihtiyaç kalmadığından kapatılmış.”
- İnceleme: “ihtiyaç kalmadığından kapatılmış” ifadesi, bu madencilik faaliyetinin kapatılma nedenini ortaya koyar. “Neden” → ihtiyaç kalmaması, “Sonuç” → madenin kapatılması.
- Anlam İlişkisi: Burada neden-sonuç ilişkisi açıkça görülüyor. Madenlerin kapanmasının gerekçesi (nedeni), “ihtiyaç kalmaması”dır.
- Öznel-Nesnel Durum: Bu cümle de bir durum tespiti yapıyor, herhangi bir kişisel yorum veya duygu taşımıyor. Somut bir gerçeği (kapatılma durumu) ve nedenini (ihtiyaç kalmaması) belirtiyor. Nesneldir.
4. Seçeneklerin Değerlendirilmesi
Yukarıda yapılan analizler ışığında, soru seçenekleri tek tek incelendiğinde:
-
(A) “I. cümlede amaç-sonuç ilişkisi vardır.”
- I. cümlede “… tuz elde etmek için kurulmuş …” ifadesi gerçekten de amaç-sonuç yapısını taşır. Dolayısıyla bu doğru bir ifadedir.
-
(B) “II. cümlenin anlatımı özneldir.”
- II. cümlede “Peru’da yüzyıllardır tuz üretimi yapılan Maras Tuz Madeni de bunlardan biri.” denilerek hem tarihsel bir bilgi (yüzyıllardır tuz üretildiği) hem de madenin varlığı bir gerçeklik olarak dile getiriliyor. Bu cümlede herhangi bir kişisel yorum veya duygusal ifade yok; yani nesnel bir anlatım söz konusudur. Bu yüzden cümle özneldir demek yanlıştır.
- Dolayısıyla (B) “II. cümlenin anlatımı özneldir.” ifadesi, gerçeği yansıtmadığı için söylenemez.
-
(C) “III. cümlede karşılaştırma yapılmıştır.”
- III. cümlede madenlerin birbiriyle “büyüklükleri, yapıları ve tuzun elde ediliş şekilleri” açısından farklı olduğu ifade ediliyor. “Farklı” ifadesi, bir karşılaştırma (kıyas) olduğunu gösterir. Bu doğru bir bilgidir.
-
(D) “IV. cümle neden-sonuç cümlesidir.”
- IV. cümlede “ihtiyaç kalmadığından kapatılmış” ifadesi, madenlerin kapatılma nedenini ve sonucunu açık biçimde verir. Bu tip cümlede “-dığından” eki neden belirterek sonuç doğurur. Dolayısıyla bu da doğru bir ifadedir.
Görüldüğü gibi seçeneklerin üçü geçerli iken (B) seçeneği metnin gerçek durumuyla örtüşmemektedir.
5. Sonuç ve Doğru Cevap
Metin analizini incelediğimizde:
- I. cümlede amaç-sonuç ilişkisi bulunur. “… için kurulmuş” ifadesi buna işaret eder.
- II. cümlede herhangi bir kişisel yargı veya yorum yoktur. Dolayısıyla bu cümle nesnel bir ifade içerir ve öznellik yoktur.
- III. cümlede karşılaştırma vardır. “Birbirinden çok farklı” ifadesi, madenlerin çeşitli özellikler bakımından farklılık gösterdiğini belirtmektedir.
- IV. cümlede “ihtiyaç kalmadığından” ifadesiyle neden-sonuç ilişkisi kurulmuştur.
Dolayısıyla “II. cümlenin anlatımı özneldir.” ifadesi yanlış (söylenemez) olup, sorunun doğru yanıtı (B) seçeneğidir.
6. Özet Tablo
Aşağıdaki tabloda her cümlenin hangi özelliklere sahip olduğu kısaca özetlenmiştir:
| Cümle |
İçerik / Yapı |
Anlam İlişkisi |
Öznel/Nesnel |
| I. “Dünyanın birçok ülkesinde tuz elde etmek için kurulmuş tuz madenleri var.” |
Tuz madenlerinin varlığını belirtir; “… için” ifadesiyle amaç gösterir. |
Amaç-Sonuç |
Nesnel |
| II. “Peru’da yüzyıllardır tuz üretimi yapılan Maras Tuz Madeni de bunlardan biri.” |
Maras Tuz Madeni’nin varlığına ve tarihine dair bilgi verir. |
Bilgi verme, tanıtma (amaç/karşı. yok) |
Nesnel |
| III. “Madenler büyüklükleri, yapıları ve tuzun elde ediliş şekilleri bakımından birbirinden çok farklı.” |
Farklılıkları ortaya koyar, kıyaslama yapar. |
Karşılaştırma |
Nesnel |
| IV. “Yüzyıllar önce kurulmuş bu madenlerin bazıları ihtiyaç kalmadığından kapatılmış.” |
İhtiyaç kalmama nedenine dayalı kapatılma sonucunu belirtir. |
Neden-Sonuç |
Nesnel |
7. Kısa Genel Değerlendirme
Bu tür dilbilgisi sorularında, bir cümlenin doğru şekilde “amaç-sonuç” mu, “neden-sonuç” mu olduğunu anlamak için cümledeki bağlaçlara ve ek kullanımlarına (örnek: “için”, “-dığından”, “-diği için”, “dolayısıyla”, “amacıyla”) dikkat etmek gerekir. Ayrıca, cümlede herhangi bir karşılaştırma (benzerlik/farklılık) işareti olup olmadığı da net bir ipucudur.
- Amaç-sonuç cümlelerinde sıklıkla “-mek/-mak için, amacıyla” gibi ibareler kullanılır.
- Neden-sonuç cümlelerinde “-den dolayı, -dığı için, -dığı için, -dığından, bu nedenle, bu yüzden” gibi ifadeler göze çarpar.
- Karşılaştırma cümlelerinde “daha, çok, az, -den farklı, -den daha iyi” gibi karşılaştırma kalıpları vardır.
- Öznellik veya öznel yargı cümlelerinde “bence, bana göre, en güzel, en lezzetli, harika” gibi ifadelere rastlanır. Nesnel cümlelerde ise ölçülebilir, ispatlanabilir yargılar kullanılır.
Bu detayları göz önünde bulundurduğumuzda, verilen dört cümlenin üçünde doğru değerlendirme yapılmış, II. cümle hakkında “özneldir” demek isabetsiz kalmıştır.
Bu nedenle soruda ‘söylenemez’ ifadesiyle işaretlenen, yani yanlış olan yargı, II. cümlenin özneldir şeklinde belirtilmesidir (B).
@Emir_Berat
