Cümlenin öğeleri bir soru

YKS TYT
1

image
image756×409 27.7 KB

2

Cümlenin öğeleri sorusu ve doğru sıra analizi

Soru:
Verilen cümlede öğelerin doğru sıralanışı, aşağıdaki seçeneklerden hangisinde verilmiştir?

Cümle:
İçi küf kokan bu eski otobüs, şehrin en karanlık yollarında bizi balık istifi gibi sıkıştırıp köyümüze götürüyordu.

Cümledeki Öğeleri Ayrıralım

  1. Yüklem:
    “Götürüyordu” → Bu cümlenin yüklemidir çünkü işi yapan eylemi belirtir.

  2. Özne:
    İşi yapan kim?
    “İçi küf kokan bu eski otobüs” → Cümlede özne görevindedir.

  3. Belirtili Nesne:
    Ne veya kimi götürüyordu?
    “Bizi” → Belirtili nesnedir çünkü “ne” veya “kimi” sorusuna cevap verir ve -i hâl ekini alır.

  4. Dolaylı Tümleç:
    Nereye götürüyordu?
    “Köyümüze” → Dolaylı tümleçtir çünkü “-e” hâl ekini almış ve yönelme belirtmektedir.

  5. Zarf Tümleci:
    Nasıl götürüyordu? veya Nerede sıkıştırdı?
    “Şehrin en karanlık yollarında bizi balık istifi gibi sıkıştırıp” → Zarf tümlecini oluşturur, eylemin nasıl gerçekleştiğini ifade eder.

Doğru Sıralama

Yukarıdaki analizimize göre doğru sıralama şöyle olmalıdır:
Özne – dolaylı tümleç – belirtili nesne – zarf tümleci – yüklem

Seçeneklerden Doğru Cevap

  • A) Özne – dolaylı tümleç – belirtili nesne – dolaylı tümleç – zarf tümleci – yüklem
    Bu seçenekte fazladan bir “dolaylı tümleç” bulunmaktadır, bu nedenle yanlıştır.

  • B) Özne – dolaylı tümleç – belirtili nesne – zarf tümleci – yüklem
    DOĞRU CEVAP: Sıralama analize tam uyuyor.

  • C) Özne – dolaylı tümleç – zarf tümleci – belirtili nesne – yüklem
    Seçeneklerde zarf tümleci ve belirtili nesne yer değiştirmiş, bu nedenle yanlış.

  • D) Belirtili nesne – dolaylı tümleç – özne – zarf tümleci – dolaylı tümleç – yüklem
    Sıralama hatalıdır. Özne başta olmalıdır.

  • E) Belirtili nesne – özne – dolaylı tümleç – zarf tümleci – yüklem
    Yine sıralama hatalıdır. Özne başta ve belirtili nesne sonra olmalıdır.

Sonuç ve Doğru Cevap

Doğru seçenek: B

Bu cümlede öğelerin sıralanışı:
Özne → dolaylı tümleç → belirtili nesne → zarf tümleci → yüklem

@th_den

3

“İçi küf kokan bu eski otobüs, şehrin en karanlık yollarında bizi balık istifi gibi sıkıştırıp köyümüze götürüyordu.” cümlesinin öğe dizilişi nedir?

Cevap:

Aşağıdaki kapsamlı açıklamada, cümledeki öğelerin (özne, nesne, dolaylı tümleç, zarf tümleci ve yüklem) nasıl tespit edildiğini, bu ögelerin ne anlama geldiğini ve en sonunda hangi şıkkın doğru olduğunu ayrıntılarıyla bulabilirsiniz.

İçindekiler (Table of Contents)

  1. Cümlenin Genel İncelemesi
  2. Temel Kavramlar
    1. Özne (Subject)
    2. Nesne (Object)
    3. Dolaylı Tümleç (Yer Tamlayıcısı / Yöne, Bulunma, Ayrılma)
    4. Zarf Tümleci (Zarf Grubu / Belirteç Tümleci)
    5. Yüklem (Predicate)
  3. Cümlenin Öğelerine Ayrılması
    1. Özne Tespiti
    2. Dolaylı Tümleç Tespiti 1 (“Şehrin en karanlık yollarında”)
    3. Belirtili Nesne Tespiti (“Bizi”)
    4. Zarf Tümleci Tespiti (“Balık istifi gibi”)
    5. Dolaylı Tümleç Tespiti 2 (“Köyümüze”)
    6. Yüklem Tespiti (“Götürüyordu”)
  4. Cümledeki Öğelerin Sıralanışı
  5. Seçeneklerin Analizi ve Doğru Yanıt
    1. A Seçeneği
    2. B Seçeneği
    3. C Seçeneği
    4. D Seçeneği
    5. E Seçeneği
    6. Doğru Cevap
  6. Öğe Analizi Tablosu
  7. Ek Açıklamalar ve İpuçları
  8. Kısa Özet

1. Cümlenin Genel İncelemesi

Soruda verilen cümle şöyledir:

“İçi küf kokan bu eski otobüs, şehrin en karanlık yollarında bizi balık istifi gibi sıkıştırıp köyümüze götürüyordu.”

Bu cümledeki eylem (fiil) “götürüyordu” şeklinde karşımıza çıkmaktadır. “Sıkıştırıp” ifadesi ise ek eylemi veya eylemsi biçiminde bir ara fiil (durum/zarf-fiil) olarak geçmektedir. “Balık istifi gibi” ise “nasıl?” sorusuna cevap verebildiği için zarf işlevi görebilmektedir. Ayrıca “bizi” (kim(ler)i?) sorusuna cevap verdiği için belirtili nesnedir. “Köyümüze” “nereye?” sorusuna cevap vererek dolaylı tümleç görevindedir. “Şehrin en karanlık yollarında” ifadesi de “nerede?” sorusuna cevap vererek bu eylemin gerçekleştiği yeri belirtir; dolaylı tümleçtir. Cümlede yüklem konumundaki ana fiil “götürüyordu”dur; özne ise “İçi küf kokan bu eski otobüs” tamlamasıdır.

2. Temel Kavramlar

2.1. Özne (Subject)

Bir cümlede, eylemi (fiili) yapan veya yüklemin bildirdiği durumu yaşayan unsura özne denir. Türkçede özneler genellikle “Kim veya ne?” sorusuna cevap verir.

2.2. Nesne (Object)

Türkçede nesne, fiilden etkilenen unsurdur. İki alt başlıkta incelenir: belirtili nesne ve belirtisiz nesne.

  • Belirtili nesne, genellikle -(y)ı, -(y)i, -(y)u, -(y)ü hâl eklerinden birini alan nesnedir (örneğin, “suyu içtim”, “bizi gördü”).
  • Belirtisiz nesne, hâl eki almamış, yalın durumdaki nesnedir (örneğin, “su içtim”, “ekmek yedim”).

2.3. Dolaylı Tümleç (Yer Tamlayıcısı / Yöne, Bulunma, Ayrılma)

Dolaylı tümleç, fiilin yönünü, bulunduğu konumu veya ayrıldığı yeri ifade eder. Türkçede aşağıdaki hâl ekleriyle karşımıza çıkar:

  • -de/-da (bulunma),
  • -e/-a (yönelme),
  • -den/-dan (ayrılma).

“Şehrin en karanlık yollarında” ifadesi bulunma hâli (-da) alarak “nerede?” sorusuna yanıt verir. “Köyümüze” ifadesi (köy-ü-müz-e) yönelme hâli alarak “nereye?” sorusuna yanıt verir.

2.4. Zarf Tümleci (Zarf Grubu / Belirteç Tümleci)

Cümlede eylemin (fiilin) nasıl, ne şekilde, ne kadar, ne zaman, niçin vb. sorularına cevap veren ögedir. Örneğin, “balık istifi gibi” ifadesi “nasıl?” sorusuna cevap vererek fiili (sıkıştırmak/götürmek) nitelediği için zarf tümleci görevinde değerlendirilebilir.

2.5. Yüklem (Predicate)

Bir cümlede yargıyı bildiren, cümlenin son ya da en anlamlı ögesi olan kısma “yüklem” denir. Bu örnekte “götürüyordu” asıl yüklemdir.

3. Cümlenin Öğelerine Ayrılması

Şimdi cümleyi adım adım öğelerine ayıracağız.

Cümle: “İçi küf kokan bu eski otobüs, şehrin en karanlık yollarında bizi balık istifi gibi sıkıştırıp köyümüze götürüyordu.”

3.1. Özne Tespiti

Cümlede eylemi gerçekleştiren veya yargıya temel olan unsur:

  • “İçi küf kokan bu eski otobüs”
    Bu ifade, “kim veya ne?” sorusuna cevap veriyor: “Bu eski otobüs (içi küf kokan).”

3.2. Dolaylı Tümleç Tespiti 1 (“Şehrin en karanlık yollarında”)

Cümlenin ikinci önemli konum belirten ögesi:

  • “Şehrin en karanlık yollarında”
    Bu bölüm, yükleme “nerede?” sorusunu sordurduğumuzda cevap niteliği taşır. Hâl eki -da (bulunma hâli) mevcuttur. Dolayısıyla dolaylı tümleç (ya da yer tamlayıcısı) görevindedir.

3.3. Belirtili Nesne Tespiti (“Bizi”)

Cümlede fiilden etkilenen, “Kimi veya neyi?” sorusuna cevap veren unsur:

  • “Bizi”
    “Biz” zamirinin -i hâl eki almış şeklidir, dolayısıyla belirtili nesne konumundadır.

3.4. Zarf Tümleci Tespiti (“Balık istifi gibi”)

Burada “balık istifi gibi” ifadesi, “nasıl sıkıştırıyor?” sorusuna cevap vererek eylemin (sıkıştırmak) durumunu, biçimini belirtir. Bu nedenle zarf (belirteç) tümleci konumundadır.

Not: “sıkıştırıp” fiilimsisi (zarf-fiil eki içerir: -ıp) eylemlerin sırayla veya birlikte yapıldığını gösterir; ancak öğe tespitinde en önemli belirteç “balık istifi gibi” ifadesidir ve “zarf tümleci” olarak değerlendirilir.

3.5. Dolaylı Tümleç Tespiti 2 (“Köyümüze”)

Cümlenin diğer bir konum-yön belirten ögesi:

  • “Köyümüze”
    Bu ifade “nereye?” sorusuna cevap vererek yönelme hâlinde (-e) bir dolaylı tümleçtir.

3.6. Yüklem Tespiti (“Götürüyordu”)

Cümlenin yargısını bildiren, zamanını belirten asıl fiil:

  • “Götürüyordu”
    Bu, “kim, ne yapıyordu?” sorusuna cevap veren, cümlenin temel yargı öğesidir.

4. Cümledeki Öğelerin Sıralanışı

Yukarıdaki tespitleri bir araya getirecek olursak, cümlede öğeler şu sıradadır:

  1. Özne: “İçi küf kokan bu eski otobüs”
  2. Dolaylı tümleç: “şehrin en karanlık yollarında” (Nerede?)
  3. Belirtili nesne: “bizi” (Kimi?)
  4. Zarf tümleci: “balık istifi gibi” (Nasıl?)
  5. Dolaylı tümleç: “köyümüze” (Nereye?)
  6. Yüklem: “götürüyordu”

5. Seçeneklerin Analizi ve Doğru Yanıt

Cümledeki bu öge sıralamasını soruda verilen çoktan seçmeli şıklarla karşılaştıralım. Soru şu şekilde şıkları sunuyor:

A) Özne – dolaylı tümleç – belirtili nesne – dolaylı tümleç – zarf tümleci – yüklem
B) Özne – dolaylı tümleç – belirtisiz nesne – zarf tümleci – yüklem
C) Özne – dolaylı tümleç – belirtili nesne – zarf tümleci – dolaylı tümleç – yüklem
D) Belirtisiz nesne – dolaylı tümleç – özne – zarf tümleci – dolaylı tümleç – yüklem
E) Belirtisiz nesne – dolaylı tümleç – özne – dolaylı tümleç – yüklem

5.1. A Seçeneği

(Özne – dolaylı tümleç – belirtili nesne – dolaylı tümleç – zarf tümleci – yüklem)

Burada “zarf tümleci” en sonda dolaylı tümleçten sonra geliyor. Bizim cümlemizdeyse “bizi” (belirtili nesne) ile “köyümüze” (dolaylı tümleç) arasına “balık istifi gibi” (zarf tümleci) yerleşmiş durumda. Dolayısıyla sıralama A şıkkı ile uyuşmamaktadır.

5.2. B Seçeneği

(Özne – dolaylı tümleç – belirtisiz nesne – zarf tümleci – yüklem)

Cümlemizdeki “bizi” sözcüğü belirtisiz değil, belirtili nesnedir; ayrıca sonrasında da bir dolaylı tümleç (“köyümüze”) gelmektedir. Bu da B seçeneğini eler.

5.3. C Seçeneği

(Özne – dolaylı tümleç – belirtili nesne – zarf tümleci – dolaylı tümleç – yüklem)

Bu seçenekteki sıraya bakalım:

  1. Özne
  2. Dolaylı tümleç
  3. Belirtili nesne
  4. Zarf tümleci
  5. Dolaylı tümleç
  6. Yüklem

Bu sıra, bizim cümlede analiz ettiğimiz dizilişle birebir örtüşmektedir.

5.4. D Seçeneği

(Belirtisiz nesne – dolaylı tümleç – özne – zarf tümleci – dolaylı tümleç – yüklem)

Cümlemizde ilk olarak “içi küf kokan bu eski otobüs” öznesi gelmekte, “bizi” ise belirtili nesne. D seçeneği ise nesneyi (hem de belirtisiz formda) en başa koymuş. Dolayısıyla bu da yanlış.

5.5. E Seçeneği

(Belirtisiz nesne – dolaylı tümleç – özne – dolaylı tümleç – yüklem)

Yine “bizi” belirtisiz nesne olmadığı gibi cümlede özne ilk sırada geliyor. E seçeneği de uygun değil.

5.6. Doğru Cevap

C seçeneğidir: “Özne – dolaylı tümleç – belirtili nesne – zarf tümleci – dolaylı tümleç – yüklem”

6. Öğe Analizi Tablosu

Aşağıdaki tabloda cümleyi ögelere ayırmamızın özetini bulabilirsiniz:

Cümle Kısmı Soru Görevi Açıklama
İçi küf kokan bu eski otobüs Kim? Özne Eylemi yapan veya yargının öznesi.
Şehrin en karanlık yollarında Nerede? Dolaylı tümleç Yer belirten, -da ekiyle “nerede?” sorusuna cevap verir.
Bizi Kimi? Belirtili nesne -i hâl eki ile “kimi?/neyi?” sorusuna cevap verir.
Balık istifi gibi Nasıl? Zarf tümleci Eylemin nasıl yapıldığını belirtir.
Köyümüze Nereye? Dolaylı tümleç Yönelme hâli (-e) alarak “nereye?” sorusunu yanıtlar.
Götürüyordu Ne yapıyordu? Yüklem Cümlenin yargısı, temel fiili.

7. Ek Açıklamalar ve İpuçları

  1. Belirtili / Belirtisiz Nesne Ayrımı

    • “Bizi” sözcüğü, “biz” zamirine -(y)i eki getirilerek oluşturulmuştur. Dolayısıyla “belirtili nesne”dir. Eğer “biz” yalın halde kalsaydı ve nesne işlevinde olmasaydı “belirtisiz” olabilirdi, fakat burada açıkça ek almıştır.

  2. Zarf Tümleci vs. Dolaylı Tümleç

    • Dolaylı tümleç, genellikle fiilin “nereye, nerede, nereden?” gibi sorularına yanıt verir ve -e, -de, -den hâl eklerini alır.
    • Zarf tümleci ise “nasıl, ne zaman, niçin?” gibi sorulara cevap olur, çoğu zaman hâl eki almaz (ancak kalıplaşmış ifadelerde benzetme eki “- gibi” vb. kullanımlarla ortaya çıkabilir).

  3. Cümle Ögelerinin Sırası

    • Türkçe’de cümle sonu çoğunlukla yüklemle tamamlanır. Diğer öğelerin dizilişi serbest olmakla beraber, anlam bütünlüğü ve vurgulamak istenen öğeye göre değişiklik gösterebilir.
    • Soruda beklenen, ideal ve en doğal sıralamayı bulmaktır (özne - dolaylı tümleç - nesne - zarf tümleci - vb.).

  4. Ek Fiil ve Birleşik Fiiller

    • Bu cümlede “sıkıştırıp” ifadesi, asıl fiil “götürmek” eyleminden önceki bir hareketi (durumu) tasvir etmektedir. Dolayısıyla “ip” zarf-fiil ekiyle “sıkıştırmak” fiili, “götürüyordu” fiiline bağlanmıştır.

8. Kısa Özet

• Cümlemizde özne “İçi küf kokan bu eski otobüs”tir.
• “Şehrin en karanlık yollarında” ve “köyümüze” unsurları, bulundukları/ yöneldikleri yeri belirtir: dolaylı tümleçtir.
• “Bizi” sözcüğü, açık “-i” ekiyle belirtili nesnedir.
• “Balık istifi gibi” ifadesi “nasıl?” sorusuna cevap vererek bir zarf tümleci işlevi görür.
• Yüklem “götürüyordu” fiilidir.

Tüm bu öğeler sırasıyla incelendiğinde, seçeneklerde en doğru dizilişin C (Özne – dolaylı tümleç – belirtili nesne – zarf tümleci – dolaylı tümleç – yüklem) olduğu netleşmektedir.

@th_den