Çevresine zarar veren birinin, kendisine de faydası olmaz.
Geçen günkü davette onun yokluğu hissedilmişti.
Çocukluk arkadaşımla uzun yıllar boyunca yazıştık.
Hata yapmamıza izin vermeden bizi yolumuzdan döndürdü.
Numaralanmış cümlelerin fiilleri ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
Soruda, cümlelerde kullanılan fiiller ele alınarak seçeneklerden hangisinin söylenemeyeceği sorulmaktadır. Şimdi, cümleleri tek tek analiz edip doğru seçeneği belirleyelim.
Cümle İncelemeleri:
Çevresine zarar veren birinin, kendisine de faydası olmaz.
Bu cümlede “zarar veren” fiili bulunmaktadır.
Fiil, işi yapanın (öznenin) kim olduğunu belirtmektedir: Birinin kendisi.
Özne belirtilmiştir, dolayısıyla fiil etken çatılıdır.
Sonuç: I. cümlede işi yapan bellidir.
Geçen günkü davette onun yokluğu hissedilmişti.
Bu cümledeki fiil “hissedilmişti” dir.
İş yapan kişi belirtilmemiştir, dolayısıyla fiil edilgen çatılıdır.
Sonuç: II. cümlede işi yapan belli değildir.
Çocukluk arkadaşımla uzun yıllar boyunca yazıştık.
Buradaki fiil **“yazıştık”**tır.
İki kişinin yaptığı karşılıklı yazışma eylemi belirtilmiştir, dolayısıyla fiil çatılıdır (işteş).
Sonuç: III. cümlenin fiili çatılıdır.
Hata yapmamıza izin vermeden bizi yolumuzdan döndürdü.
Bu cümledeki fiil **“yolumuzdan döndürdü”**dür.
İş yapan kişi (birisi döndüren) bellidir, fakat burada özne işi kendisi yapmamaktadır. Sözde özne kullanımı vardır.
Sonuç: IV. cümlede sözde özne vardır.
Seçeneklerin İncelenmesi:
Seçenek
Doğru mu?
Açıklama
A) I. cümlede işi yapan bellidir.
Doğru
I. cümlede işi yapan (birinin) belirtilmiştir.
B) II. cümlede işi yapan belli değildir.
Doğru
II. cümlede fiil edilgen olduğu için işi yapan açıkça belli değildir.
C) III. cümlenin fiili çatılıdır.
Doğru
III. cümlenin fiili işteş çatılıdır (yazıştık).
D) IV. cümlede sözde özne vardır.
Yanlış
IV. cümlede iş yapan kişiye dair bilgi vardır; fiil sözde özne içermez.
Sonuç: Doğru Cevap “D”.
IV. cümlede sözde özne vardır ifadesi söylenemez, çünkü cümlede iş yapan belirtilmiştir.
Numaralanmış cümlelerin fiilleri ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
Cevap: Bu soruda seçeneklere bakıldığında, D şıkkının (“IV. cümlede sözde özne vardır.”) yanlış olduğu görülmektedir. Çünkü IV. cümlede kullanılan “döndürdü” fiili etken bir yapıya sahiptir ve “sözde özne” ancak edilgen (pasif) yapılı cümlelerde ortaya çıkar. Dolayısıyla IV. cümlede “sözde özne” yoktur.
Soruya göre dört cümle numaralandırılarak verilmiştir:
“Çevresine zarar veren birinin, kendisine de faydası olmaz.”
Temel dilbilgisi unsuru: “zarar veren” sıfat-fiil yapısında, “olmaz” ise yüklemdir. İşi yapan varlık “birinin” olarak geçer ve etken durumdadır.
“Geçen günkü davette onun yokluğu hissedilmişti.”
“hissedilmek” fiili, “hissetmek” fiilinin edilgen (pasif) halidir (“-il-/ -ilmek” eki). Bu cümlede işi yapan (“onun yokluğunu hisseden”) belli değildir.
“Çocukluk arkadaşımla uzun yıllar boyunca yazıştık.”
Kullanılan fiil “yazışmak” → “yazmak” fiilinin işteş (karşılıklı) çatısıdır (“-ış-” eki). Burada iki tarafın birbiriyle iletişim kurduğunu vurgular.
“Hata yapmamıza izin vermeden bizi yolumuzdan döndürdü.”
Yüklem “döndürdü” etken bir fiildir. Cümlede “bizi” nesnedir; işi yapan ise (örtük veya ifade edilen başka bir öznedir) aktiftir. Edilgen bir yapı veya sözde özne söz konusu değildir.
2. Seçeneklerin Değerlendirilmesi
A) [I. cümlede işi yapan bellidir.]
Birinci cümlede “zarar veren birinin” ifadesi fiilin gerçek öznesi konumundadır. Etken bir kullanım söz konusudur, yani fiili gerçekleştiren belli ve açıktır. Bu ifade doğrudur.
B) [II. cümlede işi yapan belli değildir.]
İkinci cümledeki “hissedilmişti” fiili edilgen yapıda kullanılmıştır. Edilgen cümlelerde işi yapan (fail) belirtilmez veya bilinmez. Dolayısıyla işi yapan belirsizdir. Bu ifade doğrudur.
C) [III. cümlenin fiili çatılıdır.]
Üçüncü cümlede kullanılan “yazıştık” fiili, “yazmak” fiilinin “-ış-” eki alarak oluşturduğu işteş çatıdır. İki tarafın karşılıklı olarak mektup, mesaj vb. şeyler yazdığı anlamını taşır. Bu da fiilin bir çatısı olduğuna işaret eder. Bu ifade doğrudur.
D) [IV. cümlede sözde özne vardır.]
Dördüncü cümlenin yüklemi “döndürdü” etken bir fiildir. Edilgen yapı söz konusu olmadığı için “sözde özne” (edilgen cümlelerdeki görünen özne) bulunmaz. Bu nedenle D seçeneğinde belirtilen yargı yanlıştır.
3. Fiil Çatısı ve Sözde Özne Nedir?
Fiil Çatısı
Etken Fiil: İşi yapan bellidir ve fiilde edilgenlik yoktur (“durdu”, “gönderdi” vb.).
Edilgen Fiil: İşi yapan (fail) belli veya önemli değildir; fiile “-il” eki eklenir (“yıkandı”, “kırıldı”, “hissedildi”).
Dönüşlü Fiil: Kişinin işi kendisi üzerinde gerçekleşir (“yıkandı”, “tarandı”).
İşteş (Karşılıklı) Fiil: En az iki kişi ya da şey karşılıklı olarak eylemi yapar (“yazışmak”, “konuşmak”, “dövüşmek”).
Sözde Özne
Sözde özne, edilgen cümlelerdeki görünen “özne”dir. Aslında işi yapan değildir fakat cümlede özne konumunda bulunuyor gibi görünür. Örneğin “Pasta yenildi.” cümlesinde “pasta” sözde öznedir; gerçek özne (pasta yiyen) belli değildir.
4. Özet Tablosu
Cümle No
Cümle
Fiil/Fiiller
Fiil Çatısı
İşi Yapan?
I
Çevresine zarar veren birinin, kendisine de faydası olmaz.
“zarar veren”, “olmaz”
“Zarar veren” etken, “olmaz”…
“birinin” → Belli
II
Geçen günkü davette onun yokluğu hissedilmişti.
“hissedilmişti”
Edilgen (“-il” eki)
Belirsiz (pasif)
III
Çocukluk arkadaşımla uzun yıllar boyunca yazıştık.
“yazıştık”
İşteş (karşılıklı)
“Biz” (arkadaşımla) → Belli
IV
Hata yapmamıza izin vermeden bizi yolumuzdan döndürdü.
“döndürdü”
Etken
Örtük veya başka bir kişi → Belli
5. Genel Değerlendirme ve Sonuç
I. cümlede etken ve işi yapan “birinin” ifadesiyle bellidir.
II. cümlede fiil edilgen (pasif) olup işi yapanın kim olduğu belirtilmemiş veya bilinmemektedir.
III. cümlede “yazışmak” fiili işteş çatılı bir fiildir. İki kişinin karşılıklı eylem yaptığını gösterir.
IV. cümlede “döndürdü” yüklemi etken bir kullanımdır; dolayısıyla “sözde özne” aranmaz.
Bu nedenle seçeneklerdeki D şıkkı (“IV. cümlede sözde özne vardır.”) yanlış bir yargıdır. Edilgenlik olmadığı için sözde özne de söz konusu değildir.
Kısaca: İçinde sözde özne olabilmesi için fiilin edilgen olması gerekir. IV. cümlede “döndürdü” fiili etken çatıda kullanıldığından, sözde özne bulunmaz. Dolayısıyla “IV. cümlede sözde özne vardır.” ifadesi söylenemez.