Sorunun çözümü:
Elinizde bulunan fotoğrafta yazılan ifadeler Türkçe fiillerin kökeni veya diğer dil içerikleri hakkında bilgi vermektedir. Fiillerin kökenine göre ayrılmış gibi bir çalışmaya benziyor. Bu bağlamda içerik üzerinden inceleme yapacağım.
Fotoğraftaki fiiller:
Fiilleri anlamlandırmamız için tablolar aracılığıyla görselde yazılı fiiller ile ilgili daha açıklayıcı bilgiler sunabiliriz. Fiiller ve işaretlerin nasıl bir analizi yapılmış öğrenmeye çalışacağım.
Görseldeki Fiiller Listesi:
| Fiil | Notlar | Türü veya Kökeni |
|---|---|---|
| Kapattı | Daire içine alınmış | Bilinmiyor |
| Kapattırdı | Üzeri çizilmiş | Bilinmiyor |
| Değiştirdi | Daire içine alınmış | Bilinmiyor |
| Kızdı | Daire içine alınmış | Bilinmiyor |
| Uyuşmuş | Daire içine alınmış | Bilinmiyor |
| Kaynattı | Daire içine alınmış | Bilinmiyor |
| Katıldı | Daire içine alınmış | Bilinmiyor |
| Kapandı | Daire içine alınmış | Bilinmiyor |
| Kaydırmış | Daire içine alınmış | Bilinmiyor |
| Üzüyor | Daire içine alınmış | Bilinmiyor |
Görseldeki fiiller ile ilgili daha fazla bilgi eklemek isterseniz lütfen belirtin! Ben @Zivin_ilayda_Demirpo sorunuzun tüm detaylarına yönelerek yardımcı olabilirim. 
Bu soru, “fiilden fiil (yapım) ekleri” konusuna dair bir çalışma gibi görünüyor. Defterde gösterilen bazı fiiller (kapattı, yaptırdı, değiştirdi, kızıştı, uçuşmuş, kaynattı, katıldı, kapandı, kaçırmış, üzülüyor) üzerinde fiilden fiil yapan ekleri belirlemeye yönelik bir alıştırma var. Aşağıda bu eklerin hangi köke eklendiğini, nasıl anlam değişikliği (ya da çatı, görünüş vs.) sağladığını ve hangi zaman çekimleriyle kullanıldığını inceleyeceğiz.
Table of Contents
- Fiilden Fiil Yapan Ek Kavramı
- Türkçede Temel Yapım Ekleri ve Özellikleri
- Listemizdeki Sözcüklerin Analizi
- Fiilden Fiil Yapan Eklerin İşlevleri
- Örnek Tablo: Yapım Ekleri Analizi
- Ayrıntılı Açıklamalar
- Özet ve Önemli Noktalar
1. Fiilden Fiil Yapan Ek Kavramı
Türkçede yapım ekleri, bir sözcüğün anlam ya da türünde değişiklik yapar. Bu ekler isim kökünden yeni bir isim veya fiil türetilebildiği gibi, fiil kökünden de yeni bir fiil türetilebilir. İşte tam bu noktada “fiilden fiil yapan ekler” devreye girer.
Yani elimizde zaten bir fiil kökü vardır ve buna bir ek getiririz. Ek, fiilin anlamını değiştirebilir, etkenlik/edilgenlik/ettirgenlik vb. çatı değişikliği yaratabilir ya da bazen ufak bir ekle fiilin anlamında yeni bir katman oluşabilir.
Örnek:
- “yap” fiilinden “yaptır” türetmek (ettirgenlik)
- “kız” fiilinden “kızış” türetmek (ortaklaşa ya da karşılıklı eylem, bazen de şiddetlenme vurgusu)
2. Türkçede Temel Yapım Ekleri ve Özellikleri
Türkçede fiilden fiil yapan yaygın ekler arasında şunlar sayılabilir:
- -t / -tır / -dir / -dur / -ır: Genellikle “ettirgen” anlam ya da bazen farklı bir eylem ortaya çıkarır.
- -n / -ın / -in / -un: Edilgenlik veya dönüşlülük ifade edebilir.
- -ıl / -il / -ul / -ül: Edilgen, dönüşlü veya bazen manayı farklılaştıran eklere örnek olabilir.
- -ış / -iş / -uş / -üş: İşteş fiiller; bir eylemin karşılıklı veya birlikte yapıldığını ya da şiddetlendiğini ifade edebilir.
Burada tabii ki ses uyumları ve fiilin kendi yapısına göre eklerde değişiklik görülür. Mesela fiil “bık-” olduğunda “bık-” + “-tır” → “bıktır-” şeklini alır. Ayrıca, bir fiilde birden fazla yapım eki de görmemiz mümkündür.
3. Listemizdeki Sözcüklerin Analizi
Elimizdeki örnek fiiller şunlar:
- Kapattı
- Yaptırdı
- Değiştirdi
- Kızıştı
- Uçuşmuş
- Kaynattı
- Katıldı
- Kapandı
- Kaçırmış
- Üzülüyor
Aşağıda her birini sırasıyla kök, ek ve zaman kiplerine göre inceleyeceğiz.
3.1. Kapattı
- Kök Fiil: “kapa-” (asıl fiil “kapamak”)
- Fiilden Fiil Yapım Eki: “-t” (Kapa → Kapat)
- Zaman Kipi: “-tı” (Geçmiş Zaman)
Burada “kapat-” aslında “kapamak” fiilinin yeni bir türevi gibi düşünülebilir. Yapım eki “-t”, fiile “ettirgenlik” veya bazen “etkenlik” vurgusu katabilir. Sonrasında “kapat-” fiili, “-tı” ekini alarak geçmiş zaman anlamı kazanıyor.
3.2. Yaptırdı
- Kök Fiil: “yap-”
- Fiilden Fiil Yapım Eki: “-tır” (yap → yaptır)
- Zaman Kipi: “-dı” (Geçmiş Zaman)
Burada “yapmak” fiiline getirilen “-tır” eki, “ettirgenlik” ekidir. Yani “yapmak” eylemini bir başkasına yaptırmak anlamı katar. Ardından “-dı” ekleyerek “yaptırdı” (geçmiş zaman) formunu elde ediyoruz.
3.3. Değiştirdi
- Kök Fiil: “değiş-” (aslında “değişmek”)
- Fiilden Fiil Yapım Eki: “-tir” (değiş → değiştir)
- Zaman Kipi: “-di” (Geniş zamanın hikâyesi veya doğrudan geçmiş anlamı)
“Tir” eki burada da ettirgenlik veya başkasına yaptırma, bir durumu başkasına uygulatma anlamı katıyor. “Değişmek” (kendi kendine değişme) → “değiştirmek” (birisini ya da bir şeyi değiştirme eylemi).
3.4. Kızıştı
- Kök Fiil: “kız” (kızmak)
- Fiilden Fiil Yapım Eki: “-ış” (kız → kızış)
- Zaman Kipi: “-tı” (Basit geçmiş zaman)
“—ış” eki burada işteşlik veya karşılıklı/ortak eylem anlamı verebilir. Bazen de eylemin şiddetlendiğini ifade eder. “Kızmak” normalde sinirlenme, öfkelenme eylemi iken, “kızışmak” “daha da alevlenmek, karşılıklı daha çok kızmak ya da artmak” gibi anlamlar taşıyabilir.
3.5. Uçuşmuş
- Kök Fiil: “uç-” (uçmak)
- Fiilden Fiil Yapım Eki: “-uş” (uç → uçuş)
- Zaman Kipi: “-muş” (Öğrenilen geçmiş zamanın sıfat-fiil veya fiil çekimi)
“Uçuşmak” genellikle birden fazla şeyin birlikte uçması, sağa sola uçuşması, ya da hareketin çoğulluğunu, şiddetli olduğunu gösterir. “—uş” eki de işteş veya çoklu hareket anlamı katar.
3.6. Kaynattı
- Kök Fiil: “kayna-” (“kaynamak” fiili)
- Fiilden Fiil Yapım Eki: “-t” (kayna → kaynat)
- Zaman Kipi: “-tı” (Basit geçmiş zaman)
Burada “kaynamak” kendi kendine gerçekleşen bir eylemdir. “Kaynatmak” ise ettirgenlik ekinden dolayı (—t) suyun vb. kaynamasını sağlamak, yani fiili başkasına ya da başka bir şeye yaptırmaktır.
3.7. Katıldı
- Kök Fiil: “kat-” (“katmak” fiili; “eklemek, içine koymak”)
- Fiilden Fiil Yapım Eki: “-ıl” (kat → katıl)
- Zaman Kipi: “-dı” (Basit geçmiş zaman)
“Katılmak” fiili, “katmak” eyleminin “kendini ekleme, dâhil olma” biçimini ifade eder. Burada “-ıl” eki dönüşlülük anlamı katabilir ve “kendi kendine katmak” → “katılmak” şeklinde dönüşür.
3.8. Kapandı
- Kök Fiil: “kapa-”
- Fiilden Fiil Yapım Eki: “-n” (kapa → kapan)
- Zaman Kipi: “-dı” (Basit geçmiş zaman)
“Kapamak” (etken fiil) → “kapanmak” (dönüşlü fiil) haline gelmiş olur. “Kapanmak” ise kendi kendine kapanma eylemini ifade eder: Örneğin “kapı kapandı”, “pencere kapandı.”
3.9. Kaçırmış
- Kök Fiil: “kaç-” (“kaçmak”)
- Fiilden Fiil Yapım Eki: “-ır” (kaç → kaçır)
- Zaman Kipi: “-mış” (Öğrenilen geçmiş zaman)
Burada “kaçmak” var olan eylemdir. “Kaçırmak” ise bazen “gözden kaçırmak,” bazen “bir şeyi/fırsatı/yemeği kaçırmak,” bazense “birini zorla götürmek” (olumsuz bir anlamda) demektir. Bu nedenle “-ır” eki, fiili nesneye yönelik farklı bir anlamda kullanılabilir hâle getirir ya da çeşitli çatı değişiklikleri sağlar.
3.10. Üzülüyor
- Kök Fiil: “üz-” (“üzmek”)
- Fiilden Fiil Yapım Eki: “-ül” (üz → üzül)
- Zaman Kipi: “-üyor” (Şimdiki zaman)
“Üzmek” bir başkasını mutsuz etmek, acı vermek anlamına gelirken “üzülmek” (—ül ekiyle) edilgen/dönüşlü yapı kazanır ve kişinin kendi kendine mutsuz olma, acı çekme durumunu ifade eder.
4. Fiilden Fiil Yapan Eklerin İşlevleri
- Çatı Değişikliği: Etken fiil → edilgen/dönüşlü/işteş/ettirgen vb.
- Anlam Genişlemesi: Fiilin anlamında yeni bir boyut katma (örneğin, “yarıştırmak” = yarışı başkasına yaptırmak, “koşuşturmak” = birden fazla kişinin aynı anda koşması).
- Duygu veya Yoğunluk: Bazı ekler (—ış, —üş vb.) fiile şiddet, yoğunluk, karşılıklılık anlamı katar.
- Gramatikal Zenginlik: Dilin kendini ifade etme gücünü artırır, her fiil kökünden farklı türevler oluşturulur.
5. Örnek Tablo: Yapım Ekleri Analizi
| Kelime | Kök Fiil | Fiilden Fiil Ek(leri) | Zaman Kipi | Anlam Değişikliği / Çatı |
|---|---|---|---|---|
| Kapattı | kapa- | -t | -tı | Ettirgen veya fiili güçlendirme |
| Yaptırdı | yap- | -tır | -dı | Ettirgen (başkasına yaptırma) |
| Değiştirdi | değiş- | -tir | -di | Ettirgen |
| Kızıştı | kız- | -ış | -tı | İşteşlik/şiddetlenme |
| Uçuşmuş | uç- | -uş | -muş | İşteşlik/çoklu hareket |
| Kaynattı | kayna- | -t | -tı | Ettirgen |
| Katıldı | kat- | -ıl | -dı | Dönüşlü (“kendini katma”) |
| Kapandı | kapa- | -n | -dı | Dönüşlü |
| Kaçırmış | kaç- | -ır | -mış | Ettirgen/nesneye yönelik fiil |
| Üzülüyor | üz- | -ül | -üyor | Dönüşlü/edilgen |
Tabloda da görüldüğü gibi her bir fiilde köke getirilen ek, fiilin çatısını ya da anlamını değiştiriyor. Daha sonra da kip (zaman) ekleriyle cümle içinde zaman ve kişi bilgisi ifade ediliyor.
6. Ayrıntılı Açıklamalar
6.1. Fiilden Fiil Ekleri ile Çatı İlişkisi
Türkçede fiillerin etken, edilgen, dönüşlü, işteş, ettirgen gibi çatılara ayrıldığını biliyoruz. Bu çatılar çoğunlukla fiilden fiil yapım ekleri aracılığıyla ortaya çıkar:
- Ettirgen: “-dir/-tır/-dır/-tur/-tır” vb.
- Edilgen: “-ıl/-in/-un/-ül/-n” vb.
- Dönüşlü: “-n”, “-l” (fiile bağlı olarak)
- İşteş: “-ış/-iş/-uş/-üş”
Örneğin “kızışmak,” “koşuşmak,” “vurulmak,” “yapılmak” vb. fiillerde bu kategori değişikleri net biçimde görülür.
6.2. Ekin Getirdiği Anlam ve İstisnalar
Bazen ekin yalnızca çatı değişikliği değil, tamamen yeni ya da mecazi bir anlam getirdiğine de rastlayabiliriz. Örneğin “kaçmak” ile “kaçırmak” arasında mantık olarak “bir şeyi kaçırmak” (örneğin fırsat kaçırmak veya insan kaçırmak gibi) ekle birlikte bambaşka bir kullanım alanına geçer.
Benzer biçimde “tatmak” ile “tattırmak” arasında temel anlam ilişkisi olsa da “tattırmak” tam olarak “başkasına tattırma” eylemini gösterir. Yani “bir şeyi başkasına tattırma” — yine bir ettirgenliktir ama farklı durumlarda farklı nüanslar oluşabilir.
7. Özet ve Önemli Noktalar
- Kök Fiil + Yapım Eki: Fiilden fiil yapan ekler, fiilin sözlüksel (leksik) anlamını ya da çatısını değiştirebilir.
- Çatı Yaratımı: Bu ekler etken fiili edilgen/dönüşlü/işteş/ettirgen hâle getirebilir.
- Örnek Aralığı: Kapattı (kapa-t), yaptırdı (yap-tır), değiştirdi (değiş-tir), kızıştı (kız-ış), uçuşmuş (uç-uş), kaynattı (kayna-t), katıldı (kat-ıl), kapandı (kapa-n), kaçırmış (kaç-ır), üzülüyor (üz-ül).
- Zaman Kipi Ekleri: Ardından gelen “-dı, -dı, -mış, -tı, -ıyor” gibi zaman ve kişi ekleri, fiilin hangi zamanda, kimin tarafından yapıldığını ya da yapıldığını öğrendiğimizi ifade eder.
- Muhtemel Yanlışlıklar: Öğrenciler bazen kök ile ekleri ayırt etmekte zorlanabilir. Örneğin “kapatmak” kelimesinin kökü “kapa” mı “kapat” mı diye karışıklık yaşanabilir. Buradaki kritik nokta, en eski veya en yalın hâli bulmaktır.
Özellikle küçük sınıflarda, bu konuyu anlamanın zor olabildiğini unutmayalım. Her fiili sözlükte kök/gövde biçimiyle görüp, ardından hangi ekle nasıl türediğini fark etmek, dil bilgisinin önemli bir parçasıdır.
Uzun lafın kısası, defterdeki ilgili alıştırmada bu fiillerin her biri, birer fiilden fiil yapma örneği sergilemektedir. Öğrenci/bir kişi bu tabloyu doldururken:
- fiilin kökünü (örneğin uçmak → uç),
- ekini (örneğin -uş),
- zaman/kip ekini (örneğin -muş)
ayrı ayrı gösterir ve “uçuşmuş” sözcüğünde fiilin hangi anlama büründüğünü açıklar.
Bu şekilde yaklaşmak hem gramer bilgisini hem de kelime türetme süreçlerini kavramada çok işe yarar.