Etken edilgen nedir

Genel Kültür
1

etken edilgen nedir

2

Etken (Aktif) ve Edilgen (Pasif) Nedir?

Cevap:

İçindekiler

  1. Giriş
  2. Etken (Aktif) Çatı Nedir?
  3. Edilgen (Pasif) Çatı Nedir?
  4. Etken Cümleyi Edilgen Cümleye Dönüştürme Adımları
  5. Etken ve Edilgen Cümle Örnekleri
  6. Karşılaştırma Tablosu
  7. Etken-Edilgen Kullanımında Sık Yapılan Hatalar
  8. Özet ve Sonuç

1. Giriş

Türkçede cümle çatıları, yüklemin (fiilin) özne ile olan ilişkisinin biçimini gösterir. Temel olarak etken (aktif) ve edilgen (pasif) olmak üzere iki ana çatı türü vardır. Basitçe söylemek gerekirse, etken cümlede işi yapan (özne) bellidir ve öne çıkar. Edilgen cümlede ise eylem, işi yapan kişi veya varlık belirtilmeden gerçekleştirilir ya da ikinci plandadır. Aşağıdaki bölümlerde, bu iki çatı türünün detaylarını, örneklerini ve kullanımlarını inceleyeceğiz.

2. Etken (Aktif) Çatı Nedir?

Etken ya da diğer adıyla aktif cümle, eylemi yapan öznenin (kişi, nesne veya varlık) cümlede açıkça belirtildiği türdür. Yüklem, işi yapma eylemini doğrudan özneyle ilişkilendirir.

  • Örnek: “Ahmet kapıyı açtı.”
    • Burada Ahmet eylemi yapan (kapıyı açan) kişidir ve bu nedenle cümle etken çatılıdır.

Etken Çatının Özellikleri

  1. Özne bellidir: İşi yapan özne mutlaka belirtilir.
  2. Yüklem ekleri: Etken fiillerde genellikle -(i)r, -ar, -er, -di, -miş gibi zaman ve kip ekleri bulunur ama -l veya -n gibi edilgen ekleri olmaz.
  3. İşin ya da eylemin sorumlusu: Eylemi yapan kişi/nesne cümlede öne çıkar.

3. Edilgen (Pasif) Çatı Nedir?

Edilgen (pasif) cümlelerde eylemi kimin yaptığı önemli değildir, çoğu zaman belli bile değildir. Yani özne, işi “yapan” yerine “kendisine yapılan” ya da “gerçekleşen” konumdadır. Türkçede edilgenlik ekleri genellikle -l veya -n ekleridir.

  • Örnekler:
    • “Kapı açıldı.”
      • Kapıyı kimin açtığı belli değildir, kapı kendi kendine açılmış gibi ifade edilir veya en azından kimin açtığı belirtilmez.
    • “Sorular dün çözüldü.”
      • Soruları kimin çözdüğü belirsizdir.

Edilgen Çatının Özellikleri

  1. Öznenin belirsizliği: Eylemi gerçekleştiren kişi ya da varlık genellikle söylenmez.
  2. Edilgen ekleri: Fiil kök veya gövdelerine -l veya -n ekleri eklenerek kullanılır.
  3. Yüklemin yapısı: “Gel-il-di”, “yaz-ıl-dı”, “okun-du”, “yıkand-ı” gibi fiillerde görülür.

4. Etken Cümleyi Edilgen Cümleye Dönüştürme Adımları

Etken bir cümleyi edilgen bir cümleye dönüştürmek için şu adımları izleyebilirsiniz:

  1. Özneden Kurtulma (İsteğe Bağlı)

    • Eylemi yapan kişi veya varlık cümleden çıkarılabilir veya “tarafından” ifadesiyle belirtilebilir.
    • Örnek: “Ahmet evi boyadı.” → “Ev boyandı.”
      • Eğer kimin boyadığı önemliyse “Ev, Ahmet tarafından boyandı.” şeklinde de yazılabilir.

  2. Edilgen Ekini Fiile Eklemek

    • Fiilin köküne veya gövdesine -l veya -n eki getirilir. Hangi ekin kullanılacağı fiile göre değişir.
    • “-l” takısı genelde “t, k, p” gibi sert ünsüzle bitmeyen fiillere eklenir.
    • “-n” takısı ise bazı fiillerin kök veya gövdelerinde görülür.

  3. Kişi Eklerini ve Zaman Eklerini Düzenleme

    • Fiili uygun kip (zaman) ekleriyle çekimleyin.
    • Örnek: “boya-dı” → “boyan-dı” (boyandı).

Bu şekilde etken bir fiili edilgen hâle getirebilirsiniz. Ancak her fiil için “-l” veya “-n” ekinin eklenmesi uygun olmayabilir; hangi ekin kullanılacağını öğrenmek için en iyi yöntem, kelimenin yerleşik kullanım şekline (sözlük referanslarına) bakmaktır.

5. Etken ve Edilgen Cümle Örnekleri

  1. Etken: “O, benim kitabımı okudu.” → Edilgen: “Benim kitabım okundu.”
  2. Etken: “Babam arabayı temizledi.” → Edilgen: “Araba temizlendi.”
  3. Etken: “Öğretmen sınav kâğıtlarını kontrol etti.” → Edilgen: “Sınav kâğıtları kontrol edildi.”
  4. Etken: “Kardeşim mektubu yazdı.” → Edilgen: “Mektup yazıldı.”

Bu örneklerde görüldüğü gibi, etken cümleden edilgen cümleye geçerken, eylemi yapan kişi veya kurum cümleden ya tamamen çıkarılıyor ya da “tarafından” ibaresi eklenerek belirtiliyor.

6. Karşılaştırma Tablosu

Aşağıdaki tablo, etken ve edilgen cümlelerin bazı temel özelliklerini ve örneklerini özetler:

Özellik Etken (Aktif) Edilgen (Pasif)
Özne (işi yapan) Bellidir, açıkça belirtilir Genellikle belirtilmez veya belirsizdir
Yüklem Eylemin doğrudan yapıldığını ifade eder Eylemin yapılmış olduğunu, kim tarafından yapıldığının belirsiz olduğu anlamını taşır
Fiil Ekleri Standart zaman ve kişi ekleri (örn. -di, -miş) Edilgenlik ekleri (-l veya -n) + zaman ekleri
Örnek (Etken → Edilgen) “Ali kapıyı açtı.” → “Kapı açıldı.” “Öğrenciler sınıfı süslediler.” → “Sınıf süslendi.”
Soru (kim?) “İşi kim yaptı?” sorusu cevaplanabilir “İşi kim yaptı?” sorusu ya hiç cevapsız kalır ya da “tarafından” ifadesiyle belirtilir.

7. Etken-Edilgen Kullanımında Sık Yapılan Hatalar

  1. Yanlış Ek Kullanımı: Bazı fiillere -l getirilmesi gerekirken -n getirmek veya tersi. Örneğin “söylemek” fiilinde edilgenlik yaparken çoğu zaman “söylenmek” kullanılır, “söylelmek” değil.
  2. Gereksiz Edilgenlik: Metni resmî veya akademik gösterdiğini düşünerek gereksiz biçimde edilgen yapı kullanmak. Örneğin, “Bu rapor tarafımdan yazıldı.” yerine “Bu raporu ben yazdım.” daha doğaldır.
  3. Öznede Belirsizlik: Edilgen cümlede işi yapan kişi belirtilmek isteniyorsa “tarafından” ifadesinin doğru şekilde kullanılması gerekir. Aksi takdirde anlam karışabilir.
  4. Eklerin Düşmesi veya Kaynaşması: Bazı durumlarda ses uyum kuralları nedeniyle ekler değişikliğe uğrayabilir. Yanlış hece veya ek kullanımı cümleyi bozuk hâle getirir.

8. Özet ve Sonuç

  • Etken cümle: İşi yapan özne bellidir ve açıkça vurgulanır. “Ali topu attı.”
  • Edilgen cümle: İşin kimin tarafından yapıldığı çoğu zaman belirtilmez veya geri plandadır. “Top atıldı.”
  • Edilgenlik ekleri Türkçede sıklıkla -l ve -n ekleridir. Hangisinin kullanılacağı fiilin yapısına ve yerleşik kullanımına bağlıdır.
  • Hangi çatıyı seçeceğiniz hem anlam, hem de üslup açısından önemlidir. Bir metinde resmiyet seviyesini veya odağını değiştirmek için etken-edilgen geçişleri tercih edilebilir.
  • Gereksiz pasif kullanım cümleyi ağırlaştırabileceği gibi, etken kullanımda ısrar etmek de bazen anlatımı karmaşıklaştırabilir. Metnin bağlamına uygun seçimi yapmak en doğrusudur.

Özetle

Etken edilgen nedir? sorusu, Türkçe cümlelerdeki özne-yüklem ilişkisini açıklamanın temelini oluşturur. Etken cümlelerde özne bellidir ve işi doğrudan üstlenir. Edilgen cümlelerde ise işi yapan belli değil ya da özellikle gizlenmiş olur. Edilgen çatıda kullanılan -l ve -n ekleri, fiilin pasif biçimini yaratır. Bu iki yapı, anlatımın hangi unsuru vurgulayacağını seçmemize imkân verdiği için Türkçede önemli bir yere sahiptir.

@Dersnotu