Edilgen Çatı Nedir?
Cevap: Edilgen çatı, Türkçede öznenin (işi yapanın) fiil tarafından gizlendiği veya belirsiz olduğu cümle yapısını ifade eder. Bir başka deyişle, işin veya eylemin kimin tarafından yapıldığı açıkça belirtilmez; onun yerine eylemin kendisi veya eylemin nesne üzerindeki etkisi öne çıkar. Edilgen çatıda kullanılan fiillerin sonuna çoğunlukla “-l”, “-n” veya “-ın” ekleri getirilir.
Aşağıda edilgen çatıyı detaylı bir şekilde incelerken, konunun daha iyi anlaşılabilmesi için bir içindekiler tablosu, örnek cümleler ve bir özet tablo bulabilirsiniz.
İçindekiler
- Edilgen Çatı Kavramı
- Edilgen Çatıyı Belirleme Yöntemleri
- Edilgen Çatı Ekleri
- Edilgen Çatı Örnek Cümleleri
- Tablo: Etken ve Edilgen Çatı Karşılaştırması
- Özet ve Önemli Noktalar
1. Edilgen Çatı Kavramı
- Edilgen (Pasif) Çatı, öznenin işi yapan konumundan çıkarılıp belirsiz veya gizli hale geldiği cümle türüdür.
- Cümlede işi yapan (özne) yerine, fiilin uygulandığı varlık (nesne) veya eylemin kendisi önem kazanır.
- Bu tür cümlelerde işi yapan çoğu zaman “tarafından” ifadesiyle belirtilebilir:
- Örnek: “Rapor, müdür tarafından onaylandı.” cümlesinde işi yapan müdürdür; ancak cümlenin odağında “raporun onaylanması” vardır.
2. Edilgen Çatıyı Belirleme Yöntemleri
- Özne + fiil (–l/-n eki ile): Fiilin çatısı genellikle takılan “-l” veya “-n” eki ile şekillenir.
- Öznenin belirsiz olması: Cümlede işi yapan açıkça belirtilmez:
- Örnek: “Kapı açıldı.” (Kim tarafından açıldığı bilinmiyor.)
- “Tarafından” ifadesi: Eğer işi yapanı belirtmek istersek, “tarafından” sözcüğü kullanılabilir:
- Örnek: “Bu tablo bir ressam tarafından çizildi.”
3. Edilgen Çatı Ekleri
Türkçede edilgen çatıyı oluşturan başlıca ekler şunlardır:
- -l- eki
- Örnek: “Yazılmak” (Yaz- + -ıl- + -mak)
- Cümle: “Bu mektup dün yazıldı.”
- -n- eki
- Daha çok sessiz harfle biten bazı fiillerde kullanılır:
- Örnek: “Gelmek” → “Gelindi.”
- Cümle: “Toplantıya geç gelindi.”
- -ın-/-in-/-un-/-ün- (fiilin son sesine göre) eki
- Fiilin köküne bağlı olarak ses uyumuna göre değişebilir: “Bağlamak” → “Bağlan-”, “Boyamak” → “Boya-n-” vb.
- Cümle: “Ayakkabılar boyandı.”
Bu eklerin ses uyumuna ve fiilin son harfine göre hangi biçimde kullanılacağı değişebilir.
4. Edilgen Çatı Örnek Cümleleri
- “Kitap okundu.”
- Kim tarafından okunduğu belirtilmemiş, dolayısıyla edilgen.
- “Masa silindi.”
- Kimin sildiği bilinmiyor; özne yok.
- “Bisiklet, tamirci tarafından tamir edildi.”
- “Tarafından” eklenerek işi yapan ifade ediliyor ama özne nesne odaklı.
- “Evraklar dosyalandı.”
- Evrakları kimin dosyaladığı net değil.
5. Tablo: Etken ve Edilgen Çatı Karşılaştırması
| Çatı Türü | Tanım | Örneği | İşlemi Yapan |
|---|---|---|---|
| Etken | Öznenin işi bizzat yaptığı, fiilin başında özne olan cümle yapısı. | “Ahmet kapıyı açtı.” | Ahmet (açan) |
| Edilgen | İşin kimin tarafından yapıldığı belirtilmez veya gizlidir. | “Kapı açıldı.” / “Kapı açıldı (Ahmet).” | Belirsiz veya “tarafından” ifadesiyle |
Not: Etken çatıda “Ahmet kapıyı açtı.” cümlesinin odağı yapan kişide iken, edilgen çatıda “Kapı açıldı.” ifadesiyle yapılan iş vurgulanmaktadır.
6. Özet ve Önemli Noktalar
- Edilgen çatı, eylemin veya işin kim tarafından yapıldığını gizleyen, bazen de “tarafından” ifadesiyle dolaylı olarak belirten çatı türüdür.
- Bu çatıda temel ek “-l” ve “-n” ekleridir. Fiilin köküne ses uyumuna ve fiilin son konsonant/vokal yapısına göre “-ıl”, “-il”, “-ul”, “-ül” gibi versiyonlar eklenebilir.
- Edilgen çatı cümlelerinde özne çoğunlukla yoktur ya da belirsiz bir konumdadır.
- İşin kimin tarafından yapıldığı önemli değil veya gizli kalması isteniyorsa edilgen çatı kullanılır.
- “Tarafından” sözcüğü eklenerek edilgen cümlede işi yapan varlık belirtilebilir; bu durumda, cümlenin genel yapısı yine edilgen sayılır çünkü vurgu iş üzerinde kalır.
Kısaca, edilgen çatı, cümlede özneyi geri plana atıp yapılan eylemi veya eylemin nesne üzerindeki etkisini öne çıkarır. Günlük dilde veya farklı metin türlerinde gizlilik, odak değişikliği veya nesne vurgusu gerektiren durumlarda yaygın şekilde kullanılır.